DOI Artikel:
Pieńkos, Andrzej: Konwencje obrazowania śmierci w sztuce XIX wieku: między formą a tabu
DOI Seite / Zitierlink:https://doi.org/10.11588/diglit.14247#0095
90
ANDRZEJ PIEŃKOS
i Bouguereau w 1888 r.286 (il. 53), oraz rzeźbiarz Ernest Barrias w 1883 r Temat znalezienia zwłok Abla
był też zadaniem konkursu „Prix de Rome" paryskiej Ecole des Beaux-Arts w 1858 г., wygranego przez Jean-
Jacques Hennera, z którym rywalizował m.in. Léon Bonnat288.
* * *
„Martwe ciało ma białość kości słoniowej, skórę anemicznej młodej dziewczyny, wystudiowaną przez
malarza aż do najdrobniejszych porów. [...] Maniera malarza wydaje się zbyt drobiazgowa". Tak krytykował
Emile Zola obraz Hennera (1876) Martwy Chrystus2*9, ceniony z kolei przez innych reprezentantów krytyki
realistycznej, np. Jules'a Castagnary.
Dla malarstwa religijnego XIX stulecia jednym z podstawowych zagadnień jest uczłowieczenie Chrystu-
sa i jego śmierci w duchu, który kojarzy się przeważnie z nazwiskiem Ernesta Renan, choć stawiane było jako
problem całej kultury Zachodu już znacznie wcześniej290. Częściej chyba niż Ukrzyżowanie, Złożenie do gro-
bu, nie mówiąc o Zmartwychwstaniu, pojawia się w sztuce XIX w. właśnie przedstawienie martwego Chry-
stusa291. Leżące martwe ciało mężczyzny jest motywem, w którym realistyczna tendencja może się wypowie-
dzieć w pełni, bez konieczności wprowadzania dwuznacznych elementów. Obrazy te zdają się rywalizować
w nieustającym konkursie, w wyścigu do ideału, którym w tym przypadku był niezwykły obraz Hansa Hol-
beina Młodszego Martwy Chrystus. Był - lub byłby, bowiem nie zawsze możemy mieć pewność, czy istotnie
to właśnie arcydzieło stanowiło wzorzec, a w odniesieniu do niektórych obrazów możemy nawet dopatrywać
się równoległego wpływu np. przedstawień martwego Chrystusa Philippe'a de Champaigne (tak prawdopo-
dobnie było w przypadku Hennera) czy Rubensa.
Dwa różne dążenia w obrazowaniu martwego Chrystusa ukazuje jasno zestawienie tajemniczego dzieła
Hippolyte Flandrina z 1842 r. Pieta292 - oraz płótna Boissarda de Boisdenier z 1847 r. - Chrystus zdjęty
z krzyża293. W obu kompozycjach poziomo ułożone ciało spoczywa na rozwiniętym całunie, zajmując cały
pierwszy plan. Nienaturalność ujęcia Flandrina, holbeinowskie ustawienie sztywnego korpusu z prosto ułożo-
ną głową, wywołuje jednak wrażenie bezpośredniego obcowania ze zwłokami, z konkretnym martwym cia-
łem, którego otoczenie tonie w mroku, a pochodzenie jest nieznane.
Sławne dzieło Holbeina studiowali m.in. Ferdinand Hodler w 1875 г., dla którego stało się ono jednym
z najsilniejszych impulsów w całej twórczości294, Munkàcsy w 1881 r.295 i Ludwig von Lôfftz, w którego
286 Obraz Pierwsza żałoba uznawany często za arcydzieło Bouguereau, znajduje się w Buenos Aires, Museo Nacional de
Bellas Artes.
287 Marmurowa grupa Pierwszy pogrzeb w Ny Carlsberg Glyptothek w Kopenhadze. Warto też przy tej okazji wspomnieć
o grupie S. Sindinga z lat osiemdziesiątych XIX w. Kobieta barbarzyńska niosąca zmarłego syna (Oslo, Nasjonalgalleriet), również
komponowanej w odniesieniu do schematu Piety.
288 Obraz pierwszego w Ecole Nationale des Beaux-Arts w Paryżu; drugiego - ostateczna wersja z 1860 r. w Musée des
Beaux-Arts w Lille.
289 Wersje w Paryżu, Musée d'Orsay i Musée Henner; Lille; Lyonie; Dijon - wszędzie Musée des Beaux-Arts. Cytat Zoli
z Salonu 1876 na podstawie E. Zola, Słuszna walka. Od Courbeta do impresjonistów. Antologia, Warszawa 1982, s. 119.
290 O tym aspekcie malarstwa religijnego w XIX w. piszą m.in.: K. Lankheit, Vision, Wundererscheinung und Wundertat
in der christlichen Kunst, [w:] Triviale Zonen in der religiôsen Kunst des 19. Jahrhunderts, red. W. Wióra, Frankfurt a. M. 1971;
F. В o w m a n, Le Christ romantique, Genève 1973 ; R. Liebenwei n-K ramer, Sdkulariesierung und Sakralisierung. Studien zum
Bedeutungswandel christlicher Bildformen in der Kunst des 19. Jahrhunderts, Frankfurt a. M. 1977 (dys. nauk.); Celebonovic,
op.cit., s. 47-57; Poprzęcka, Akademizm, s.84-87; Foucart, Le Renouveau..., zwłaszcza s. 123-140; M.P. Driskel, Represen-
ting Belief: Religion, Art and Society in the 19th Century France, Pennsylvania University 1992; A Pieńkos, Jak Chrystusa
malować realistycznie? O religijnej sztuce w XIX wieku, „Znak" 458: 1993, nr 7. Herding (Davids 'Marat'..., s. 91-92) przypo-
mina, że zanim rewolucja 1848 r. wprowadziła pojęcie Jésus prolétaire, już w 1793 r. stosowano podobne określenia i przerzutnie,
m.in. w ramach kultu zabitego Marata.
291 Próbą stworzenia motywu „pośredniego" (połączenie Opłakiwania, Zdjęcia z krzyża, Imago Pietatis), dającego możliwość
ukazania zwłok, jest obraz E. von Gebhardta Pielęgnowanie świętych zwłok z 1883 r. (Lipsk, Muséum der Bildenden Kiinste).
292 Lyon, Musée des Beaux-Arts. Chrystus ma rysy zmarłego właśnie brata artysty (Foucart, Le Renouveau op.cit., s. 208).
293 Tours, katedra Saint-Gratien.
294 Problem ten najpełniej omówił dotychczas O. Bâtschmann, Ferdinand Hodler the Pointer, [w:] F. Hodler. Views and
Visions, 1994, katalog wystawy w Cincinnati, Nowym Jorku, Toronto i Hartford, s. 27-36. Analizę wpływu Holbeina na Hodlera
(z przykładami) i problem obrazowania śmierci przez tego ostatniego szczegółowo przedstawiłem w rozdziale 3 pracy doktorskiej,
cyt. w przyp. 1.
295 Zaginiony; dawniej kolekcja Dumas w Chatou.
ANDRZEJ PIEŃKOS
i Bouguereau w 1888 r.286 (il. 53), oraz rzeźbiarz Ernest Barrias w 1883 r Temat znalezienia zwłok Abla
był też zadaniem konkursu „Prix de Rome" paryskiej Ecole des Beaux-Arts w 1858 г., wygranego przez Jean-
Jacques Hennera, z którym rywalizował m.in. Léon Bonnat288.
* * *
„Martwe ciało ma białość kości słoniowej, skórę anemicznej młodej dziewczyny, wystudiowaną przez
malarza aż do najdrobniejszych porów. [...] Maniera malarza wydaje się zbyt drobiazgowa". Tak krytykował
Emile Zola obraz Hennera (1876) Martwy Chrystus2*9, ceniony z kolei przez innych reprezentantów krytyki
realistycznej, np. Jules'a Castagnary.
Dla malarstwa religijnego XIX stulecia jednym z podstawowych zagadnień jest uczłowieczenie Chrystu-
sa i jego śmierci w duchu, który kojarzy się przeważnie z nazwiskiem Ernesta Renan, choć stawiane było jako
problem całej kultury Zachodu już znacznie wcześniej290. Częściej chyba niż Ukrzyżowanie, Złożenie do gro-
bu, nie mówiąc o Zmartwychwstaniu, pojawia się w sztuce XIX w. właśnie przedstawienie martwego Chry-
stusa291. Leżące martwe ciało mężczyzny jest motywem, w którym realistyczna tendencja może się wypowie-
dzieć w pełni, bez konieczności wprowadzania dwuznacznych elementów. Obrazy te zdają się rywalizować
w nieustającym konkursie, w wyścigu do ideału, którym w tym przypadku był niezwykły obraz Hansa Hol-
beina Młodszego Martwy Chrystus. Był - lub byłby, bowiem nie zawsze możemy mieć pewność, czy istotnie
to właśnie arcydzieło stanowiło wzorzec, a w odniesieniu do niektórych obrazów możemy nawet dopatrywać
się równoległego wpływu np. przedstawień martwego Chrystusa Philippe'a de Champaigne (tak prawdopo-
dobnie było w przypadku Hennera) czy Rubensa.
Dwa różne dążenia w obrazowaniu martwego Chrystusa ukazuje jasno zestawienie tajemniczego dzieła
Hippolyte Flandrina z 1842 r. Pieta292 - oraz płótna Boissarda de Boisdenier z 1847 r. - Chrystus zdjęty
z krzyża293. W obu kompozycjach poziomo ułożone ciało spoczywa na rozwiniętym całunie, zajmując cały
pierwszy plan. Nienaturalność ujęcia Flandrina, holbeinowskie ustawienie sztywnego korpusu z prosto ułożo-
ną głową, wywołuje jednak wrażenie bezpośredniego obcowania ze zwłokami, z konkretnym martwym cia-
łem, którego otoczenie tonie w mroku, a pochodzenie jest nieznane.
Sławne dzieło Holbeina studiowali m.in. Ferdinand Hodler w 1875 г., dla którego stało się ono jednym
z najsilniejszych impulsów w całej twórczości294, Munkàcsy w 1881 r.295 i Ludwig von Lôfftz, w którego
286 Obraz Pierwsza żałoba uznawany często za arcydzieło Bouguereau, znajduje się w Buenos Aires, Museo Nacional de
Bellas Artes.
287 Marmurowa grupa Pierwszy pogrzeb w Ny Carlsberg Glyptothek w Kopenhadze. Warto też przy tej okazji wspomnieć
o grupie S. Sindinga z lat osiemdziesiątych XIX w. Kobieta barbarzyńska niosąca zmarłego syna (Oslo, Nasjonalgalleriet), również
komponowanej w odniesieniu do schematu Piety.
288 Obraz pierwszego w Ecole Nationale des Beaux-Arts w Paryżu; drugiego - ostateczna wersja z 1860 r. w Musée des
Beaux-Arts w Lille.
289 Wersje w Paryżu, Musée d'Orsay i Musée Henner; Lille; Lyonie; Dijon - wszędzie Musée des Beaux-Arts. Cytat Zoli
z Salonu 1876 na podstawie E. Zola, Słuszna walka. Od Courbeta do impresjonistów. Antologia, Warszawa 1982, s. 119.
290 O tym aspekcie malarstwa religijnego w XIX w. piszą m.in.: K. Lankheit, Vision, Wundererscheinung und Wundertat
in der christlichen Kunst, [w:] Triviale Zonen in der religiôsen Kunst des 19. Jahrhunderts, red. W. Wióra, Frankfurt a. M. 1971;
F. В o w m a n, Le Christ romantique, Genève 1973 ; R. Liebenwei n-K ramer, Sdkulariesierung und Sakralisierung. Studien zum
Bedeutungswandel christlicher Bildformen in der Kunst des 19. Jahrhunderts, Frankfurt a. M. 1977 (dys. nauk.); Celebonovic,
op.cit., s. 47-57; Poprzęcka, Akademizm, s.84-87; Foucart, Le Renouveau..., zwłaszcza s. 123-140; M.P. Driskel, Represen-
ting Belief: Religion, Art and Society in the 19th Century France, Pennsylvania University 1992; A Pieńkos, Jak Chrystusa
malować realistycznie? O religijnej sztuce w XIX wieku, „Znak" 458: 1993, nr 7. Herding (Davids 'Marat'..., s. 91-92) przypo-
mina, że zanim rewolucja 1848 r. wprowadziła pojęcie Jésus prolétaire, już w 1793 r. stosowano podobne określenia i przerzutnie,
m.in. w ramach kultu zabitego Marata.
291 Próbą stworzenia motywu „pośredniego" (połączenie Opłakiwania, Zdjęcia z krzyża, Imago Pietatis), dającego możliwość
ukazania zwłok, jest obraz E. von Gebhardta Pielęgnowanie świętych zwłok z 1883 r. (Lipsk, Muséum der Bildenden Kiinste).
292 Lyon, Musée des Beaux-Arts. Chrystus ma rysy zmarłego właśnie brata artysty (Foucart, Le Renouveau op.cit., s. 208).
293 Tours, katedra Saint-Gratien.
294 Problem ten najpełniej omówił dotychczas O. Bâtschmann, Ferdinand Hodler the Pointer, [w:] F. Hodler. Views and
Visions, 1994, katalog wystawy w Cincinnati, Nowym Jorku, Toronto i Hartford, s. 27-36. Analizę wpływu Holbeina na Hodlera
(z przykładami) i problem obrazowania śmierci przez tego ostatniego szczegółowo przedstawiłem w rozdziale 3 pracy doktorskiej,
cyt. w przyp. 1.
295 Zaginiony; dawniej kolekcja Dumas w Chatou.