DOI Artikel:
Kowalczyk, Jerzy: Świątynie i klasztory późnobarokowe w archidiecezji lwowskiej
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.14538#0223
222
JERZY KOWALCZYK
W Kukizowie wieloboczny kościół drewniany, fundacji królewicza Jakuba Sobieskiego, został wznie-
siony w 1733 r.265 niewątpliwie przez architekta Antonio Castellego. Drewniana budowla, określana w wi-
zytacji jako „kolista"266, poprzedza zbudowaną przez Castellego, wspólnie z architektem Francesco Cappo-
nim, okazałą ośmioboczną kaplicę kopułową Stopek NMP w Podkamieniu ( 1739-1741)267.
Wspaniałą świątynią centralną z owalną nawą środkową, nakrytą monumentalną kopułą na wysokim
tamburze, jest wielokrotnie wspomniany kościół dominikanów Bożego Ciała we Lwowie - arcydzieło archi-
tekta Jana de Witte (1744-1769) (il. 59-63). Jest to jedna z najwybitniejszych tego typu świątyń późnoba-
rokowych w architekturze europejskiej. Choć badacze zgodnie stwierdzają, że źródłem inspiracji była Karls-
kirche w Wiedniu (1716-1737), wielkie dzieło Johanna Bernharda Fischera von Erlach268, to jednak Jan de
Witte poszedł dalej w rozwinięciu form późnobarokowych. Wydatnie wzmocnił plastyczne efekty wewnątrz
i na zewnątrz przez opasanie środkowej nawy i tamburu parami kolumn oraz dzięki dynamicznym formom
fasady (il. 121-122). Ważną rolę w podniesieniu plastyczności dzieła odgrywa rzeźba figuralna i ornamen-
talna (bogate kapitele i kamienne wazony). Struktura wnętrza jest wielostrefowa dzięki wprowadzeniu gra-
dacji kaplic. Najniższe i najmniejsze są usytuowane diagonalnie, większe i wyższe to kaplice transeptowe,
najwyższe zaś - przęsła prezbiterium i chóru muzycznego (60). Oryginalność koncepcji Jana de Witte po-
legała na wprowadzeniu niskiej strefy między nawą a tamburem kopuły. Strefa ta łączy dolną „ziemską"
z górną „niebiańską". Łącznikiem są umieszczone na osiach kolumn figury szesnastu świętych dominikań-
skich, zapewne dłuta Antoniego Osińskiego269. Analiza ikonologiczna świątyni, przeprowadzona przez Ada-
ma Miłobędzkiego, doprowadziła do konkluzji, że kościół Bożego Ciała - zgodnie z wezwaniem - jest
jakby „gigantycznym tabernakulum o kształcie kopułowej świątyni" - „Sanktuarium eucharystycznym"270.
Fasadę wieńczy kielich z hostią w promieniach glorii. Hostie w promienistym otoku zostały umieszczone
także na rokokowych kapitelach w nawie (il. 136). Pierwowzorem kolistej nawy, obstawionej kolumnami
zwieńczonymi figurami na tle tamburu pod kopułą, był - zdaniem Hornunga - drzeworyt w dziele Hypnero-
tomachia Poliphili Francesca Colonny z 1499 r.271 Podwójne kolumny w owalnych wnętrzach naw świątyń
projektował Francesco Borromini272, a w praktyce zastosował je architekt Jean-Baptiste Mathey we wnętrzu
kościoła karmelitanek bosych Świętego Józefa w Pradze (1686-1692)273. Opasanie tamburu kopuły kolum-
nami wewnątrz i na zewnątrz znajduje analogie w architekturze włoskiej, m.in. w bazylice Superga pod
Turynem - dziele Filippa Juvary (1717-1731)274. We wnętrzu lwowskiego kościoła warto zwrócić uwagę na
oświetlenie kaplic przy chórze muzycznym przez studnię świetlną w posadzce empory (il. 63). Studnię
świetlną zastosował Jan de Witte w przejściu pod wieżą kościoła trynitarzy w Brahiłowie275.
Genialnemu dziełu Jana de Witte nie dorównał ks. Paweł Giżycki, domniemamy twórca kościoła do-
minikanów w Tarnopolu (1749-1770)276. Centralną nawę na planie wydłużonego ośmioboku nakrył sklepie-
niem żaglastym z lunetami (il. 64-65). Ten typ sklepienia znany był z architektury rzymskiej (S. Giacomo
al Corso, 1585-1600), a także w Polsce (kościół kamedułów na Bielanach pod Warszawą). Na zewnątrz
korpus nawy jest owalny, a nad nim góruje potężna kopuła z latarnią (il. 91) We wnętrzu, triady jednako-
wych kaplic przy nawie nawiązują do rzymskiego kościoła S. Maria di Montesanto (1662-1675), projektu
Carla Rainaldiego.
We Lwowie miała być wzniesiona jeszcze jedna świątynia centralna z owalną nawą, przy kolegium
pijarów z fundacji Samuela Rocha Głowińskiego, sufragana lwowskiego (1748)277. 19 maja 1760 r. położo-
265 AAL, sygn. AV 2, k. 163 - wizytacja z 1741 r.
266 Określenie przytoczone w wizytacji z 1762 r. Zob. Zaucha 2000, s. 170.
267 Barącz 1861, t. II, s. 486.
268 Mańkowski 1932, s. 68; Miłobędzki 1987, s. 291 - zdaniem Adama Miłobędzkiego, Jan de Witte oparł się „nie na
zrealizowanej budowli, lecz na jej projekcie opublikowanym w jego Entwurf einer historischen Architektur'.
269 Figury w tamburze zostały wykonane wg rycin w dziełach Filippa Bonanniego z początku XVIII w., co stwierdził Boch-
nak 1931, s. 5, 9, 131. Hornung atrybuował figury Osińskiemu (Hornung 1937).
270 Miłobędzki 1987, s. 291-292.
271 Hornung 1995, s. 150, il. 102.
272 Dwa tego typu projekty opublikował Raczyński 1929, s. 5, ryc. 9, 10.
273 Miłobędzki 1987, s. 290; Hornung 1995, s. 149, 155, il. 104.
274 Kowalczyk 1994a, s. 272-274.
275 Kowalczyk 1998a, s. 32.
276 Kowalczyk 1994c, s. 14. Moją atrybucję przyjął i szerzej uzasadnił Betlej 1999, s. 196-198.
277 Natoński 1959, s. 131.
JERZY KOWALCZYK
W Kukizowie wieloboczny kościół drewniany, fundacji królewicza Jakuba Sobieskiego, został wznie-
siony w 1733 r.265 niewątpliwie przez architekta Antonio Castellego. Drewniana budowla, określana w wi-
zytacji jako „kolista"266, poprzedza zbudowaną przez Castellego, wspólnie z architektem Francesco Cappo-
nim, okazałą ośmioboczną kaplicę kopułową Stopek NMP w Podkamieniu ( 1739-1741)267.
Wspaniałą świątynią centralną z owalną nawą środkową, nakrytą monumentalną kopułą na wysokim
tamburze, jest wielokrotnie wspomniany kościół dominikanów Bożego Ciała we Lwowie - arcydzieło archi-
tekta Jana de Witte (1744-1769) (il. 59-63). Jest to jedna z najwybitniejszych tego typu świątyń późnoba-
rokowych w architekturze europejskiej. Choć badacze zgodnie stwierdzają, że źródłem inspiracji była Karls-
kirche w Wiedniu (1716-1737), wielkie dzieło Johanna Bernharda Fischera von Erlach268, to jednak Jan de
Witte poszedł dalej w rozwinięciu form późnobarokowych. Wydatnie wzmocnił plastyczne efekty wewnątrz
i na zewnątrz przez opasanie środkowej nawy i tamburu parami kolumn oraz dzięki dynamicznym formom
fasady (il. 121-122). Ważną rolę w podniesieniu plastyczności dzieła odgrywa rzeźba figuralna i ornamen-
talna (bogate kapitele i kamienne wazony). Struktura wnętrza jest wielostrefowa dzięki wprowadzeniu gra-
dacji kaplic. Najniższe i najmniejsze są usytuowane diagonalnie, większe i wyższe to kaplice transeptowe,
najwyższe zaś - przęsła prezbiterium i chóru muzycznego (60). Oryginalność koncepcji Jana de Witte po-
legała na wprowadzeniu niskiej strefy między nawą a tamburem kopuły. Strefa ta łączy dolną „ziemską"
z górną „niebiańską". Łącznikiem są umieszczone na osiach kolumn figury szesnastu świętych dominikań-
skich, zapewne dłuta Antoniego Osińskiego269. Analiza ikonologiczna świątyni, przeprowadzona przez Ada-
ma Miłobędzkiego, doprowadziła do konkluzji, że kościół Bożego Ciała - zgodnie z wezwaniem - jest
jakby „gigantycznym tabernakulum o kształcie kopułowej świątyni" - „Sanktuarium eucharystycznym"270.
Fasadę wieńczy kielich z hostią w promieniach glorii. Hostie w promienistym otoku zostały umieszczone
także na rokokowych kapitelach w nawie (il. 136). Pierwowzorem kolistej nawy, obstawionej kolumnami
zwieńczonymi figurami na tle tamburu pod kopułą, był - zdaniem Hornunga - drzeworyt w dziele Hypnero-
tomachia Poliphili Francesca Colonny z 1499 r.271 Podwójne kolumny w owalnych wnętrzach naw świątyń
projektował Francesco Borromini272, a w praktyce zastosował je architekt Jean-Baptiste Mathey we wnętrzu
kościoła karmelitanek bosych Świętego Józefa w Pradze (1686-1692)273. Opasanie tamburu kopuły kolum-
nami wewnątrz i na zewnątrz znajduje analogie w architekturze włoskiej, m.in. w bazylice Superga pod
Turynem - dziele Filippa Juvary (1717-1731)274. We wnętrzu lwowskiego kościoła warto zwrócić uwagę na
oświetlenie kaplic przy chórze muzycznym przez studnię świetlną w posadzce empory (il. 63). Studnię
świetlną zastosował Jan de Witte w przejściu pod wieżą kościoła trynitarzy w Brahiłowie275.
Genialnemu dziełu Jana de Witte nie dorównał ks. Paweł Giżycki, domniemamy twórca kościoła do-
minikanów w Tarnopolu (1749-1770)276. Centralną nawę na planie wydłużonego ośmioboku nakrył sklepie-
niem żaglastym z lunetami (il. 64-65). Ten typ sklepienia znany był z architektury rzymskiej (S. Giacomo
al Corso, 1585-1600), a także w Polsce (kościół kamedułów na Bielanach pod Warszawą). Na zewnątrz
korpus nawy jest owalny, a nad nim góruje potężna kopuła z latarnią (il. 91) We wnętrzu, triady jednako-
wych kaplic przy nawie nawiązują do rzymskiego kościoła S. Maria di Montesanto (1662-1675), projektu
Carla Rainaldiego.
We Lwowie miała być wzniesiona jeszcze jedna świątynia centralna z owalną nawą, przy kolegium
pijarów z fundacji Samuela Rocha Głowińskiego, sufragana lwowskiego (1748)277. 19 maja 1760 r. położo-
265 AAL, sygn. AV 2, k. 163 - wizytacja z 1741 r.
266 Określenie przytoczone w wizytacji z 1762 r. Zob. Zaucha 2000, s. 170.
267 Barącz 1861, t. II, s. 486.
268 Mańkowski 1932, s. 68; Miłobędzki 1987, s. 291 - zdaniem Adama Miłobędzkiego, Jan de Witte oparł się „nie na
zrealizowanej budowli, lecz na jej projekcie opublikowanym w jego Entwurf einer historischen Architektur'.
269 Figury w tamburze zostały wykonane wg rycin w dziełach Filippa Bonanniego z początku XVIII w., co stwierdził Boch-
nak 1931, s. 5, 9, 131. Hornung atrybuował figury Osińskiemu (Hornung 1937).
270 Miłobędzki 1987, s. 291-292.
271 Hornung 1995, s. 150, il. 102.
272 Dwa tego typu projekty opublikował Raczyński 1929, s. 5, ryc. 9, 10.
273 Miłobędzki 1987, s. 290; Hornung 1995, s. 149, 155, il. 104.
274 Kowalczyk 1994a, s. 272-274.
275 Kowalczyk 1998a, s. 32.
276 Kowalczyk 1994c, s. 14. Moją atrybucję przyjął i szerzej uzasadnił Betlej 1999, s. 196-198.
277 Natoński 1959, s. 131.