DOI Artikel:
Leśniakowska, Marta: Pomiędzy. Archeologia badań nad architekturą międzywojenną w Polsce w perspektywie inkluzywnej demokracji spojrzenia
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.45167#0074
POMIĘDZY. ARCHEOLOGIA BADAŃ NAD ARCHITEKTURĄ MIĘDZYWOJENNĄ W POLSCE...
73
Publikacje na te tematy przyrastają obecnie wprost lawinowo, rozszczepiając i redefiniując siatkę
pojęć tradycyjnie definiujących kulturę architektoniczną (ale przecież także inne obszary kultury wizualnej)
międzywojnia: modernizm, awangarda, nowoczesność, tradycjonalizm, historyzm itp.43 Poszerzone pole
badawcze dokonuje więc dzisiaj naturalnego procesu (prze-)pisania tej historii jako, trawestując Haber-
masa, „niedokończonego projektu” usymbolizowanej i zmitologizowanej modernizacji44, która zostaje
teraz poddana inkluzywnej demokracji spojrzenia polegającej na włączeniu w tę historię pomijanych lub
lekceważonych wcześniej sposobów jej wykorzystania, oraz na krytycznym przemyśleniu „nietrafnych
diagnoz i wygodnych alternatyw”, jak to określił Piotr Juszkiewicz, w tym kanonów sformatowanych przez
mistrzów45. Fenomen tego zainteresowania jest nie tylko rezultatem zmian kulturowych paradygmatów,
sprawczych dla migracji pojęć i metodologii, ale także ma związek z aktualną praktyką architektoniczną,
w której wyraźnie manifestuje swoją obecność tak zwany nowy modernizm, dziecko w tym samym stopniu
kultury po postmodernizmie, jak na nowo fascynującej tradycji „prymarnego” modernizmu sprzed stu lat.
W tym złożonym pejzażu jako znaczące wyłoniły się zagadnienia, które w latach 60., a i jeszcze
długo potem, w ogóle nie były zauważane, lub były co najmniej bagatelizowane jako „niekanoniczne” lub
niemożliwe z braku odpowiednich narzędzi. Jak badania otwarte dopiero wraz z gender studies i nurtami
feministycznymi, a dotyczące wejścia na tradycyjnie patriarchalny i mizoginiczny architektoniczny rynek
pierwszego pokolenia profesjonalnie wykształconych kobiet architektek i wynikające z tego konsekwencje46.
Jak „kwestia żydowska” w polskim środowisku architektonicznym, przez dekady politycznie niepoprawna,
zamilczana lub falsyfikowana47. Jak aksjologiczna i fenomenologiczna funkcja wnętrza i przedmiotu/rzeczy,
analizowanych z pozycji aktualnego zwrotu materi al i stycznego48. Jak fenomen architektury „rysowanej”
i „mówionej”, czyli relacji architektury nowoczesnej z rzeczywistością zarówno obrazową (jako niosąca
gen scamozziańskiego projektu-idei wizjonerska architektura fikcyjna/wyobrażona49), jak i tekstową/literac-
ką50. Wraz z pytaniem o transmediacyjną funkcję fotografii modernistycznej i wpływu jej czarno-białego
medium na recepcję modernizmu(-ów), jego/ich nową estetykę i filozofię „białej bryły”, przewartościowaną
dzisiaj w świetle krytyki postkolonialnej51 wszystko to (współ-)tworzy dzisiaj nowy, transdyscyplinarny
dyskurs o międzywojniu, odsłaniający relacyjność naszych modernizmów wobec różnych ośrodków i zja-
wisk europejskich i pozaeuropejskich (m.in. wpływ Bauhausu, Franka Lloyda Wrighta i Le Corbusiera)52.
Potencjał, jaki niesie architektura międzywojnia, daje się więc ująć znanym spostrzeżeniem Normana
Brysona, że ilość świadectw mogących być przedmiotem historycznej interpretacji jest potencjalnie nieogra-
43 Zob. m.in. A. Szczerski, Architektura, modernizm, nowoczesność, „Autoportret”, 2015, nr 3(50), s. 54-58.
44 Por. Szczerski, Modernizacje..., s. 6.
45 Pojęcie inkluzywnej demokracji spojrzenia aplikuję tu do historiografii architektonicznej z badań nad historią i teorią fotografii
francuskiego badacza Michela Frizota, zob. M. Frizot, Nouvelle Histoire de la photographic, Adam Biro/Bordas, Paris 1994.
46 M. Leśniakowska, Modernistka w kuchni. Barbara Brukalska, Grete Schütte-Lihotzky i „polityka kuchenna” (wstęp do archi-
tektury modernizmu), „Konteksty. Polska sztuka ludowa”, 2004, nr 1-2, s. 189-202; eadem, Nagie ciało architektury. Pawilon „Praca
Kobiet” jako dyskurs antropologiczny, „Biuletyn Historii Sztuki”, 2009, nr 3-4, s. 501-527; eadem, „Wielka Szyba” Brukalskiej, [w:]
Wystawa paryska 1937. Materiały z sesji naukowej Instytutu Sztuki PAN, Warszawa, 22-23 października 2007, red. J.M. Sosnowska,
Instytut Sztuki PAN, Warszawa 2009, s. 153-168; eadem, Le Corbusier i Polki. Helena Syrkus na wystawie paryskiej w 1937 roku,
[w:] Wystawa paryska 1937..., s. 267-274; S.P. Kubiak, „Nowy duch” w Poznaniu. Pawilon Pracy Kobiet Anatolii Hryniewickiej-
-Piotrowskiej, [w:] Architektki, wyd. EMG, Kraków 2016, s. 141-156; R. Ochęduszko, Przerwana nić funkcjonalizmu. Helena Syrkus
i architektura mieszkaniowa okresu międzywojennego, [w:] Architektki, s. 61-94.
47 B. Zbroja, Diana Reiterówna - ślady, [w:] Architektki, s. 9-36.
48 M. Leśniakowska, Inny horyzont. Brukalska w Nowym Jorku (anatomia mebla vr biopolitycznym dyskursie modernizmu),
[w:] Wystawa nowojorska 1939. Materiały z sesji naukowej Instytutu Sztuki PAN, Warszawa, 23-24 listopada 2009, red. J.M Sosnowska,
Instytut Sztuki PAN, Warszawa 2012, s. 166-178. Zob. zbiór tekstów w: Szklane domy...
49 J. Trybuś, Warszawa niezaistniala. Niezrealizowane projekty urbanistyczne i architektoniczne Warszawy dwudziestolecia mię-
dzywojennego, Muzeum Powstania Warszawskiego, Muzeum Narodowe w Warszawie, Fundacja Bęc Zmiana, Warszawa 2012.
50 M. Leśniakowska, Jak widzieć architekturę, kiedy się ją czyta (u Gombrowicza i innych modernistów)?, „Teksty Drugie”,
2005, nr 3, s. 38-57.
51 M. Leśniakowska, Architektura i jej obrazy. Fotografia - modernizm - historiografia. Fotografie Czesława Olszewskiego,
„Rocznik Historii Sztuki”, XXXI, 2006, s. 187-198. Na temat postkolonialnego przewartościowania modernizmu zob. m.in. H. Heynen,
The Intertwinement of Modernism and Colonialism: a Theoretical Perspective, „Docomomo Journal”, no. 48: Modern Africa, Tropical
Architecture (wyd. poi. Modernizm i kolonializm, tłum. D. Wąsik, „Autoportret”, 2015, nr 3: Mity modernizmu, s. 38M5). Poruszane
tam kwestie odnoszą się po części także do przewartościowania/problematyzowania modernizmów europejskich, zwłaszcza z obszarów
peryferyjnych wobec centrum.
52 M. Leśniakowska, Oczy Le Corbusiera, [w:] Le Corbusier, W stronę architektury / Vers une architecture, Centrum Archi-
tektury, Warszawa 2012, s. 7-39; eadem. Modulor a sprawa polska. Kanon Le Corbusiera na warszawskiej Akademii Sztuk Pięknych,
„Miejsce. Studia nad sztuką i architekturą polską XX i XXI wieku”, 2, 2016, s. 174-200.
73
Publikacje na te tematy przyrastają obecnie wprost lawinowo, rozszczepiając i redefiniując siatkę
pojęć tradycyjnie definiujących kulturę architektoniczną (ale przecież także inne obszary kultury wizualnej)
międzywojnia: modernizm, awangarda, nowoczesność, tradycjonalizm, historyzm itp.43 Poszerzone pole
badawcze dokonuje więc dzisiaj naturalnego procesu (prze-)pisania tej historii jako, trawestując Haber-
masa, „niedokończonego projektu” usymbolizowanej i zmitologizowanej modernizacji44, która zostaje
teraz poddana inkluzywnej demokracji spojrzenia polegającej na włączeniu w tę historię pomijanych lub
lekceważonych wcześniej sposobów jej wykorzystania, oraz na krytycznym przemyśleniu „nietrafnych
diagnoz i wygodnych alternatyw”, jak to określił Piotr Juszkiewicz, w tym kanonów sformatowanych przez
mistrzów45. Fenomen tego zainteresowania jest nie tylko rezultatem zmian kulturowych paradygmatów,
sprawczych dla migracji pojęć i metodologii, ale także ma związek z aktualną praktyką architektoniczną,
w której wyraźnie manifestuje swoją obecność tak zwany nowy modernizm, dziecko w tym samym stopniu
kultury po postmodernizmie, jak na nowo fascynującej tradycji „prymarnego” modernizmu sprzed stu lat.
W tym złożonym pejzażu jako znaczące wyłoniły się zagadnienia, które w latach 60., a i jeszcze
długo potem, w ogóle nie były zauważane, lub były co najmniej bagatelizowane jako „niekanoniczne” lub
niemożliwe z braku odpowiednich narzędzi. Jak badania otwarte dopiero wraz z gender studies i nurtami
feministycznymi, a dotyczące wejścia na tradycyjnie patriarchalny i mizoginiczny architektoniczny rynek
pierwszego pokolenia profesjonalnie wykształconych kobiet architektek i wynikające z tego konsekwencje46.
Jak „kwestia żydowska” w polskim środowisku architektonicznym, przez dekady politycznie niepoprawna,
zamilczana lub falsyfikowana47. Jak aksjologiczna i fenomenologiczna funkcja wnętrza i przedmiotu/rzeczy,
analizowanych z pozycji aktualnego zwrotu materi al i stycznego48. Jak fenomen architektury „rysowanej”
i „mówionej”, czyli relacji architektury nowoczesnej z rzeczywistością zarówno obrazową (jako niosąca
gen scamozziańskiego projektu-idei wizjonerska architektura fikcyjna/wyobrażona49), jak i tekstową/literac-
ką50. Wraz z pytaniem o transmediacyjną funkcję fotografii modernistycznej i wpływu jej czarno-białego
medium na recepcję modernizmu(-ów), jego/ich nową estetykę i filozofię „białej bryły”, przewartościowaną
dzisiaj w świetle krytyki postkolonialnej51 wszystko to (współ-)tworzy dzisiaj nowy, transdyscyplinarny
dyskurs o międzywojniu, odsłaniający relacyjność naszych modernizmów wobec różnych ośrodków i zja-
wisk europejskich i pozaeuropejskich (m.in. wpływ Bauhausu, Franka Lloyda Wrighta i Le Corbusiera)52.
Potencjał, jaki niesie architektura międzywojnia, daje się więc ująć znanym spostrzeżeniem Normana
Brysona, że ilość świadectw mogących być przedmiotem historycznej interpretacji jest potencjalnie nieogra-
43 Zob. m.in. A. Szczerski, Architektura, modernizm, nowoczesność, „Autoportret”, 2015, nr 3(50), s. 54-58.
44 Por. Szczerski, Modernizacje..., s. 6.
45 Pojęcie inkluzywnej demokracji spojrzenia aplikuję tu do historiografii architektonicznej z badań nad historią i teorią fotografii
francuskiego badacza Michela Frizota, zob. M. Frizot, Nouvelle Histoire de la photographic, Adam Biro/Bordas, Paris 1994.
46 M. Leśniakowska, Modernistka w kuchni. Barbara Brukalska, Grete Schütte-Lihotzky i „polityka kuchenna” (wstęp do archi-
tektury modernizmu), „Konteksty. Polska sztuka ludowa”, 2004, nr 1-2, s. 189-202; eadem, Nagie ciało architektury. Pawilon „Praca
Kobiet” jako dyskurs antropologiczny, „Biuletyn Historii Sztuki”, 2009, nr 3-4, s. 501-527; eadem, „Wielka Szyba” Brukalskiej, [w:]
Wystawa paryska 1937. Materiały z sesji naukowej Instytutu Sztuki PAN, Warszawa, 22-23 października 2007, red. J.M. Sosnowska,
Instytut Sztuki PAN, Warszawa 2009, s. 153-168; eadem, Le Corbusier i Polki. Helena Syrkus na wystawie paryskiej w 1937 roku,
[w:] Wystawa paryska 1937..., s. 267-274; S.P. Kubiak, „Nowy duch” w Poznaniu. Pawilon Pracy Kobiet Anatolii Hryniewickiej-
-Piotrowskiej, [w:] Architektki, wyd. EMG, Kraków 2016, s. 141-156; R. Ochęduszko, Przerwana nić funkcjonalizmu. Helena Syrkus
i architektura mieszkaniowa okresu międzywojennego, [w:] Architektki, s. 61-94.
47 B. Zbroja, Diana Reiterówna - ślady, [w:] Architektki, s. 9-36.
48 M. Leśniakowska, Inny horyzont. Brukalska w Nowym Jorku (anatomia mebla vr biopolitycznym dyskursie modernizmu),
[w:] Wystawa nowojorska 1939. Materiały z sesji naukowej Instytutu Sztuki PAN, Warszawa, 23-24 listopada 2009, red. J.M Sosnowska,
Instytut Sztuki PAN, Warszawa 2012, s. 166-178. Zob. zbiór tekstów w: Szklane domy...
49 J. Trybuś, Warszawa niezaistniala. Niezrealizowane projekty urbanistyczne i architektoniczne Warszawy dwudziestolecia mię-
dzywojennego, Muzeum Powstania Warszawskiego, Muzeum Narodowe w Warszawie, Fundacja Bęc Zmiana, Warszawa 2012.
50 M. Leśniakowska, Jak widzieć architekturę, kiedy się ją czyta (u Gombrowicza i innych modernistów)?, „Teksty Drugie”,
2005, nr 3, s. 38-57.
51 M. Leśniakowska, Architektura i jej obrazy. Fotografia - modernizm - historiografia. Fotografie Czesława Olszewskiego,
„Rocznik Historii Sztuki”, XXXI, 2006, s. 187-198. Na temat postkolonialnego przewartościowania modernizmu zob. m.in. H. Heynen,
The Intertwinement of Modernism and Colonialism: a Theoretical Perspective, „Docomomo Journal”, no. 48: Modern Africa, Tropical
Architecture (wyd. poi. Modernizm i kolonializm, tłum. D. Wąsik, „Autoportret”, 2015, nr 3: Mity modernizmu, s. 38M5). Poruszane
tam kwestie odnoszą się po części także do przewartościowania/problematyzowania modernizmów europejskich, zwłaszcza z obszarów
peryferyjnych wobec centrum.
52 M. Leśniakowska, Oczy Le Corbusiera, [w:] Le Corbusier, W stronę architektury / Vers une architecture, Centrum Archi-
tektury, Warszawa 2012, s. 7-39; eadem. Modulor a sprawa polska. Kanon Le Corbusiera na warszawskiej Akademii Sztuk Pięknych,
„Miejsce. Studia nad sztuką i architekturą polską XX i XXI wieku”, 2, 2016, s. 174-200.