DOI Artikel:
Kownacka-Rogulska, Dorota: Wielki okres odchylenia. Obraz życia artystycznego powojennej Polski w świetle artykułów prasowych z lat 1918 – 1922
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.45167#0077
76
DOROTA KOWNACKA-ROGULSKA
W pierwszym numerze „Ponowy” z 1921 r. padły ważkie słowa: „Listopad 1918 stał się kamieniem węgiel-
nym nowego życia polskiego”3. „Nowe życie polskie”, wyśnione w literaturze, osiągnęło też swoją aktualizację
w prasie, zaczęło być powszednie, domagało się głosu, założeń, realnych planów realizacji. Wierzono, że nor-
malność wróciła na stałe. Nic też dziwnego, że w tym okresie pojawiło się wiele nowych czasopism. Były też
takie, które zaczęły ukazywać się ponownie po latach przerwy, inne przyjęły założenia programowe wcześniej
wydawanych, nieukazujących się już czasopism, by pod nowym tytułem kontynuować zawartą w nich myśl. Nie-
zależnie od momentu powstania czy długości istnienia periodyki, które wychodziły w latach 1918-1922, stanowią
bardzo ciekawy ślad budzenia się świadomej polskości. Można by powiedzieć, że na swój sposób promowały
„łagodną awangardę”, ale mając w pamięci hasłowo zasugerowany „wielki okres odchylenia”, należałoby się
nad tym zastanowić. Awangarda zapowiada zmiany, promuje inność, a zmian było w życiu Polski nazbyt dużo,
niewyobrażalnej inności również. To wojna była awangardowa, od awangardy powinno się więc stronić. Jedynie
ciągłość historyczna pozwoliłaby „załatać” lata geopolitycznej, a i po części kulturalnej polskiej nieobecności
w Europie. Theodor Adorno twierdził, że awangarda uczestniczy najgłębiej w dramatach naszych czasów. Polska
dramatów przeszła wiele, potrzebowała prozy, w której sama pełniłaby funkcję narratora i narzucała bieg akcji.
NARODOWA IDEA ARTYSTYCZNA
Na łamach polskiej prasy dwudziestolecia międzywojennego formułowano manifesty i wytyczano
kierunki, w których podążać powinna odrodzona ojczyzna. Pośród wielu dość podobnych esejów progra-
mowych ukazał się i ten w krakowskich „Rzeczach Pięknych” w 1918 r. autorstwa Stanisława K. Ostrow-
skiego O potrzebie sztuki. Autor odwoływał się do tradycji i czasów minionych. Dostrzegał konieczność
odbudowy spuścizny narodowej jako fundamentu tożsamości. Cytował niemieckiego architekta i dyplomatę
Hermanna Muthesiusa:
Jest bowiem niesłychanie ważną rzeczą, aby się rozwinęła ogólna narodowa idea artystyczna, widomy znak
narodowej kultury. Tylko kultura narodowa może kulturze epoki nadać takie samo piętno, jakie wycisnęły dawne
style na kulturach narodowych dawnych czasów4.
Polak uzasadnia! potrzebę tworzenia powojennej kultury polskiej, opierając się na refleksjach sfor-
mułowanych przez Niemca. Dla dzisiejszego odbiorcy, późnego świadka spustoszenia, jakie wywołała
dodatkowo II wojna światowa, takie zestawienie jest pewnym paradoksem, których da się znaleźć znacznie
więcej, bo proces wracania do standardów wolnego państwa był żmudny, nierzadko trzeba było sięgać po
obce rozwiązania, nie było bowiem warunków do wypracowania własnych.
Odrodzone państwo wykorzystywało doświadczenia minionych lat, które silniej, niż można by przypusz-
czać, wiązały je z kulturą i historią zaborców. Czas powojennych rozrachunków pod wieloma względami
był dla Polski „wielkim okresem odchylenia”, ale jeśli był nim czas stopniowego oswajania się z suwe-
rennością, to jak należałoby opisać sytuację poprzedzającą ten stan bez perspektywy odzyskania wolności?
Przyglądając się dziejom Polski, można dojść do wniosku, że często pojawiał się „wielki okres odchy-
lenia”. Taki los dotknął nie tylko Polskę, ale jednak nie każda państwowość narażona była na tak ciężką
próbę. Okres stu dwudziestu trzech lat „odchylenia” od obecności na mapie, od suwerenności, wolności,
praw obywatelskich, budowania tożsamości i dziedzictwa nie sprzyjał zachowaniu ciągłości rozwoju nie
tylko struktur państwa, ale także kultury narodowej.
W POSZUKIWANIU SYNTEZY
Stanisław Woźnicki w artykule programowym, zatytułowanym U progu syntezy, zamieszczonym na
łamach wileńskiego czasopisma „Południe” w 1922 r, użył sformułowania „wielki okres odchylenia”, które
odnosiło się do trwającego od pół wieku poszukiwania środków wyrazu, dekonstrukcji minionych stylów
i ich rozkładu na czynniki pierwsze, aż po temperament artysty. Jednak brak wiedzy i wspomnień, „impre-
3 „Ponowa”, 1921, nr 1, s. 3.
4 S.K. Ostrowski, O potrzebie sztuki, „Rzeczy Piękne”, 1, 1918, nr 2, s. 38.
DOROTA KOWNACKA-ROGULSKA
W pierwszym numerze „Ponowy” z 1921 r. padły ważkie słowa: „Listopad 1918 stał się kamieniem węgiel-
nym nowego życia polskiego”3. „Nowe życie polskie”, wyśnione w literaturze, osiągnęło też swoją aktualizację
w prasie, zaczęło być powszednie, domagało się głosu, założeń, realnych planów realizacji. Wierzono, że nor-
malność wróciła na stałe. Nic też dziwnego, że w tym okresie pojawiło się wiele nowych czasopism. Były też
takie, które zaczęły ukazywać się ponownie po latach przerwy, inne przyjęły założenia programowe wcześniej
wydawanych, nieukazujących się już czasopism, by pod nowym tytułem kontynuować zawartą w nich myśl. Nie-
zależnie od momentu powstania czy długości istnienia periodyki, które wychodziły w latach 1918-1922, stanowią
bardzo ciekawy ślad budzenia się świadomej polskości. Można by powiedzieć, że na swój sposób promowały
„łagodną awangardę”, ale mając w pamięci hasłowo zasugerowany „wielki okres odchylenia”, należałoby się
nad tym zastanowić. Awangarda zapowiada zmiany, promuje inność, a zmian było w życiu Polski nazbyt dużo,
niewyobrażalnej inności również. To wojna była awangardowa, od awangardy powinno się więc stronić. Jedynie
ciągłość historyczna pozwoliłaby „załatać” lata geopolitycznej, a i po części kulturalnej polskiej nieobecności
w Europie. Theodor Adorno twierdził, że awangarda uczestniczy najgłębiej w dramatach naszych czasów. Polska
dramatów przeszła wiele, potrzebowała prozy, w której sama pełniłaby funkcję narratora i narzucała bieg akcji.
NARODOWA IDEA ARTYSTYCZNA
Na łamach polskiej prasy dwudziestolecia międzywojennego formułowano manifesty i wytyczano
kierunki, w których podążać powinna odrodzona ojczyzna. Pośród wielu dość podobnych esejów progra-
mowych ukazał się i ten w krakowskich „Rzeczach Pięknych” w 1918 r. autorstwa Stanisława K. Ostrow-
skiego O potrzebie sztuki. Autor odwoływał się do tradycji i czasów minionych. Dostrzegał konieczność
odbudowy spuścizny narodowej jako fundamentu tożsamości. Cytował niemieckiego architekta i dyplomatę
Hermanna Muthesiusa:
Jest bowiem niesłychanie ważną rzeczą, aby się rozwinęła ogólna narodowa idea artystyczna, widomy znak
narodowej kultury. Tylko kultura narodowa może kulturze epoki nadać takie samo piętno, jakie wycisnęły dawne
style na kulturach narodowych dawnych czasów4.
Polak uzasadnia! potrzebę tworzenia powojennej kultury polskiej, opierając się na refleksjach sfor-
mułowanych przez Niemca. Dla dzisiejszego odbiorcy, późnego świadka spustoszenia, jakie wywołała
dodatkowo II wojna światowa, takie zestawienie jest pewnym paradoksem, których da się znaleźć znacznie
więcej, bo proces wracania do standardów wolnego państwa był żmudny, nierzadko trzeba było sięgać po
obce rozwiązania, nie było bowiem warunków do wypracowania własnych.
Odrodzone państwo wykorzystywało doświadczenia minionych lat, które silniej, niż można by przypusz-
czać, wiązały je z kulturą i historią zaborców. Czas powojennych rozrachunków pod wieloma względami
był dla Polski „wielkim okresem odchylenia”, ale jeśli był nim czas stopniowego oswajania się z suwe-
rennością, to jak należałoby opisać sytuację poprzedzającą ten stan bez perspektywy odzyskania wolności?
Przyglądając się dziejom Polski, można dojść do wniosku, że często pojawiał się „wielki okres odchy-
lenia”. Taki los dotknął nie tylko Polskę, ale jednak nie każda państwowość narażona była na tak ciężką
próbę. Okres stu dwudziestu trzech lat „odchylenia” od obecności na mapie, od suwerenności, wolności,
praw obywatelskich, budowania tożsamości i dziedzictwa nie sprzyjał zachowaniu ciągłości rozwoju nie
tylko struktur państwa, ale także kultury narodowej.
W POSZUKIWANIU SYNTEZY
Stanisław Woźnicki w artykule programowym, zatytułowanym U progu syntezy, zamieszczonym na
łamach wileńskiego czasopisma „Południe” w 1922 r, użył sformułowania „wielki okres odchylenia”, które
odnosiło się do trwającego od pół wieku poszukiwania środków wyrazu, dekonstrukcji minionych stylów
i ich rozkładu na czynniki pierwsze, aż po temperament artysty. Jednak brak wiedzy i wspomnień, „impre-
3 „Ponowa”, 1921, nr 1, s. 3.
4 S.K. Ostrowski, O potrzebie sztuki, „Rzeczy Piękne”, 1, 1918, nr 2, s. 38.