Rocznik Historii Sztuki (43.2018)

96

KATARZYNA KULPIŃSKA

Wykonał ok. 1915-1916 r. cykl grafik i rysunków Wojna {Teka wojenna), w którym znalazły się między
innymi litografie Wybuch i Pożar miasta. Zobrazował w nich realne sceny z pola walki: wybuchający granat
wyrzucający ludzi w powietrze, pożar pod kościołem, kłębiących się bezładnie żołnierzy i ich spanikowane
wierzchowce. Pożoga wojenna jest w tych grafikach czytelna, jednak artysta, sprowadzając postacie do silnie
uproszczonych, jednolicie ciemnych sylwet - znaków, zuniwersalizował, a jednocześnie złagodzi! wymowę
swych prac. W linorycie Walka z 1918 r. ekspresyjne, przecinające się sylwety ludzi skłębionych w starciu
są równie syntetyczne, z ledwie nakreślonymi twarzami, ale opracowane konturem, nie plamą.
Do armii pruskiej został także wcielony Stanisław Kubicki, który odniósł rany w walkach nad Nie-
mnem34. Linoryty Zamach i Wieża Babel tego wyznawcy rewolucji i anarchistycznej Paneuropy odnoszą się
raczej do idei niż do prawdziwego pola boju35. Kubicki postrzegał rewolucję jako spontaniczny, masowy,
ale bezkrwawy zryw, którego celem było wystąpienie przeciw autorytetom, władzy państwowej, religijnej
oraz opinii społecznej. Wydaje się, że przeżycia i stany emocjonalne z czasu wojny znalazły pełniejszy
wyraz w jego wierszach (np. Znaki! z 1919 r.36) niż w grafikach.
Poboru do niemieckiej armii w czasie I wojny światowej, jako bezpaństwowiec, uniknął Jerzy Hule-
wicz37, natomiast uczestniczył on w powstaniu wielkopolskim38 (1918-1919) i wojnie polsko-bolszewickiej
( 1919-1920). Jego Wojna, akwaforta z 1921 r. (il. 7)39, wydaje się reminiscencją z pola walki, rozwiązaną
jako układ powtarzalnych, zgeometryzowanych i rytmicznych form. Ciągnące się po horyzont ciała pole-
głych i postaci walczących żołnierzy od strony formalnej są próbą rozegrania na niewielkiej powierzchni
dynamicznych układów spiętrzonych „konstrukcji” uproszczonych ludzkich sylwetek.
Jeśli wojna, walka czy wegetacja w okopach były dla polskich twórców niemożliwe do przedstawienia
jako brutalna rzeczywistość, bo słuszna sprawa włączenia się do walki o niepodległość była ponad trudem,
cierpieniem i śmiercią, to jaką reakcję, jaki przekaz można odnaleźć w pracach grafików w momencie
odzyskania państwa polskiego po 123 latach niewoli? Czy fakt ten został po prostu udokumentowany,
czy podobnie jak w malarstwie uwznioślony?40
WOBEC NIEPODLEGŁOŚCI I KSZTAŁTOWANIA GRANIC
ODRODZONEGO PAŃSTWA
Jeszcze przed odzyskaniem niepodległości powstały grafiki zapowiadające to wydarzenie. Polsko-
-ukraińska malarka i ilustratorka Zofia (Sonia) Lewicka (Lewitzka)41, studiująca od 1905 r. w Paryżu
i zamieszkała tam na stałe, wykonała w 1915 r. trzy drzeworyty o wymowie patriotycznej: La Bologne

34 Otrzymywał przez pewien czas morfinę, od której się uzależnił i musiał przejść kurację odwykową. Cierpiał też na depresję
i manię samobójczą. W wielu wierszach artysty dochodzi do głosu poczucie, że jest więźniem własnego ciała (Więzień, Krzyk, Z domu
obłąkanych ).
35 Badaczka życia i twórczości Margarete i Stanisława Kubickich Lidia Głuchowska wskazuje, że obrazy rewolucji nie mają w grafice artysty
pozytywnych konotacji. Tam, „gdzie można by oczekiwać apoteozy historycznych rewolucyjnych wydarzeń”, Głuchowska widzi „miejsca puste”
w plastycznej twórczości Kubickiego i skłania się ku tezie, że, tak jak inni przedstawiciele awangardy, bardziej inspirował się on „historiozoficzno-
-teozoficzną lekturą niż rytmem aktualnych wydarzeń politycznych” (L. Głuchowska, Miejsca puste, czyli co nie dochodzi do głosu vr obrazach.
Tak zwany epizod dadaistyczny w twórczości Stanisława Kubickiego, [w:] Brak słów. Topos „niewysłowienia” w nauce i literaturze o sztuce.
Materiały Seminarium Metodologicznego SHS, Nieborów 26-28 października 2006, red. M. Poprzęcka, Warszawa 2007, s. 227).
36 Zob. Stanisław Kubicki. Poeta tłumaczy sam siebie. Wiersze z lat 1918--1921, oprać. L. Głuchowska, P. Mantis, WIR, Berlin 2003.
37 Kiedy był jeszcze w gimnazjum, dzięki interwencji ojca, skreślono go z listy obywateli zaboru pruskiego. Udział w wojnie
brał natomiast jego brat Bohdan, któiy wspominał „beznadziejną walkę pozycyjną, nieludzkie warunki prymitywu [...] duszną atmosferę
potu, ropy, jodoformu [...]” (B. Hulewicz, Wielkie wczoraj w małym kręgu, wyd. 2, PAX, Warszawa 1973, s. 94).
38 Jako kierownik Wydziału Prasowego tajnego sztabu wojskowego.
39 Jerzy Hulewicz, Wojna, 1921, akwaforta, 13,7 x 13,5 cm, Muzeum Narodowe w Warszawie, nr inw. Gr.W.4591.
40 Odrodzenie państwowości wpłynęło nie tylko na ikonografię grafiki, ale także wiązało się z czysto praktycznymi aspektami
(przykładowo po wyjściu Rosjan z Warszawy poprawił się dostęp do pras drukarskich). Polskich zakładów graficznych z roku na rok
przybywało (w miastach byłego żabom pruskiego nadal funkcjonowały też niemieckie). Regularne spisy działających zakładów prowadziło
czasopismo „Grafika Polska”.
41 Jak podaje Paweł Ignaczak, Lewicka była córką urzędnika administracji rosyjskiej (który był potomkiem ukraińskich popów)
i polskiej szlachcianki. Zob. P Ignaczak, Wielokulturowość dawnej Rzeczypospolitej przez pryzmat zbioru graficznego Biblioteki Polskiej
w Paryżu, [w:] Stan badań nad wielokulturowym dziedzictwem dawnej Rzeczypospolitej, t. 2, red. W. Walczak, K. Lopatecki, Instytut
Badań nad Dziedzictwem Kulturowym Europy, Białystok 2010, s. 121. O tym alegorycznym przedstawieniu Lewickiej pisała także Vita
Susak, zob. V. Susak, Ukrainian artists in Paris. 1900-1939 / Ukraiński Mystci Paryzha. 1900-1939 / Les artistes Ukrainiens à Paris.
1900-1939, Rodovid, Lviv 2010, s. 79 (wyd. w języku ukraińskim).