DOI Artikel:
Kulpińska, Katarzyna: Wobec wojny, niepodległości i nowej rzeczywistości. Polska grafika artystyczna około 1918 roku
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.45167#0100
WOBEC WOJNY, NIEPODLEGŁOŚCI I NOWEJ RZECZYWISTOŚCI. POLSKA GRAFIKA ARTYSTYCZNA...
99
na tle swych dotychczasowych dokonań drzeworyt Głowa junaka i otworzył nowy rozdział w dziejach
polskiego drzeworytu, zdradzając, tak jak formiści, ambicje stylotwórcze.
Proces kształtowania granic państwa polskiego trwał jeszcze kilka lat. W czasie przejmowania Pomo-
rza, ukoronowanego zaślubinami Polski z Bałtykiem, w okresie powstań wielkopolskich i plebiscytów na
Śląsku, ale szczególnie w czasie wojny polsko-bolszewickiej nośnikiem określonych treści były przede
wszystkim plakaty, które pełniły funkcję propagandową, agitacyjną i rekrutacyjną. Tworzący je profesjo-
naliści i amatorzy posługiwali się prostymi, lecz nośnymi hasłami i czytelnymi komunikatami wizualnymi,
niekiedy wręcz prostackimi i niewybrednymi w przekazie50.
W Poznaniu większość artystów Buntu zaangażowana była czynnie w walkę o odzyskanie niepodle-
głości, ich postawy były jednak zróżnicowane51. Choć prawie wszyscy członkowie tej grupy i poznańscy
współpracownicy zainicjowanego w październiku 1917 r. czasopisma „Zdrój” brali udział w powstaniu
wielkopolskim, prac nawiązujących do tych wydarzeń jest niewiele. Jerzy Malinowski powiązał z walkami
powstańczymi tylko dwie prace Władysława Skotarka (Na pobojowisku nocą, 1918 i Ostatnia noc, 1919)
oraz cztery ilustracje Jana Jerzego Wronieckiego do książki Romana Wilkanowicza Bezimienni bohaterowie
Powstania Wielkopolskiego (Poznań 1928). W 1920 r. Wroniecki wykonał też kilka agitacyjnych plakatów52.
Silne ożywienie artystyczne nastąpiło w tym czasie w Toruniu, dokąd wczesną wiosną 1920 r. przy-
jechał Felicjan Szczęsny Kowarski53. Wraz z Leonardem Pękalskim otworzył Zakład Artystyczno-Gra-
ficzny „Sztuka”54, obaj wstąpili też do toruńskiej Konfraterni Artystów. Zakład zainicjował działalność
wydaniem teki litografii Juliana Fatata - I Teki myśliwskiej, jednak jego domeną w tym wczesnym okresie
były plakaty o charakterze propagandowym, nie tylko autorstwa Kowarskiego55, ale również Władysława
Skoczylasa (Józef Pilsudski, 1920)56 (il. 10, 11). Ponadto zakład wydawał prospekty reklamowe, pocztówki,
dyplomy, mapy Torunia i tak zwane plansze oświatowe przeznaczone dla szkół. Kowarski projektował
ekslibrisy, opakowania i okładki, wykonał także litograficzną kopię (z pewnymi autorskimi zmianami)
niezwykle popularnej wówczas kompozycji autorstwa Skoczylasa - jednej z wersji drzeworytu Pochód
zbójników5'1 z 1915 r.
Na początku lat 20. Kowarski wykonał w Toruniu symboliczne litografie okolicznościowe: Pochód ku
morzu, Pomorze - Ojczyźnie (Odzyskanie Pomorza). Nie reprezentują one szczególnie wysokiego poziomu
artystycznego58, są jednak ciekawe jako świadectwo - upamiętnienie ważnego wydarzenia i niosą zrozumiały
50 Na ten temat powstały liczne opracowania. O plakatach z tego okresu, ich funkcji, ośrodkach druku i najpopularniejszych
hasłach-apelach, motywach ikonograficznych i konwencjach przedstawień zob. A.J. Leinwand, Polski plakat propagandowy w okresie
wojny polsko-sowieckiej (1919-1920), „Studia z Dziejów Rosji i Europy Środkowo-Wschodniej”, 28, 1993, s. 57-67. Autorka zwraca
uwagę na przewijający się w plakatach wątek religijny, który poprzez obrazy, np. sprofanowanego przez bolszewika krucyfiksu, zapewne
silnie oddziaływał na najgłębsze uczucia i emocje polskiego odbiorcy. W węższym zakresie omówiła ten temat S. Szczotka, Wizerunek
bolszewika w polskich plakatach propagandowych z wojny polsko-rosyjskiej 1919 1920 ze zbiorów Muzeum Niepodległości w Warszawie,
„Niepodległość i Pamięć”, 19, 2012, nr 1^1, s. 205-213. W obu artykułach nie zostały poddane analizie walory plastyczne.
51 Charakteryzuje je Jerzy Malinowski: „Kubicki wyzwolenie Polski łączył z powszechną rewolucją społeczną, która stworzy
wspólnotę ludzką bez konfliktów narodowych i granic. Bracia Hulewiczowie, związani z obozem legionowym, dostrzegli w załamaniu
struktur państwowych Niemiec i Rosji moment sprzyjający polskiej akcji politycznej i wojskowej - miała ona zmierzać do restytucji
państwa z ziem trzech zaborów, nawiązując historycznie do idei jagiellońskiej” (J. Malinowski, Sztuka i nowa wspólnota. Zrzeszenie
Artystów „Bunt” 1917-1922, Wiedza o Kulturze, Wrocław 1991, s. 48).
52 Naczelnemu Wodzowi Wielkopolscy żołnierze, Do broni!, Na pomoc! Ojczyzna wola!, Do wszystkich Obywateli Poznania!
53 Kowarski w 1918 r. uzyskał dyplom petersburskiej ASP, następnie przeniósł się do Warszawy, gdzie pracował w zakładzie
litograficznym Władysława Główczewskiego.
54 Wspólnikiem Kowarskiego i Pękalskiego był też Henryk Szczygliński, który jednak nie przeniósł się do Torunia i nadal mieszkał
w Warszawie. Zob. Dzieje Zakładu Graficznego „Sztuka” w Toruniu 1920-1923. Katalog wystawy, red. A. Rissmann, tekst T. Zakrzewski,
Muzeum Okręgowe w Toruniu, Toruń 2001; Plastyka Torunia 1920-1939. Katalog wystawy, oprać. A. Kroplewska-Gajewska, Muzeum
Okręgowe w Toruniu, Toruń 2012.
55 Pierwsze plakaty powstały jeszcze przed oficjalnym założeniem wydawnictwa „Sztuka”; plakat Kowarskiego Pożyczka Odrodze-
nia Polski (1920) wydrukował toruński Zakład Chromolitograficzny Edwarda Stefanowicza, ale już kolejny jego autorstwa: Ludu polski!
Chwyć za broń! Idzie pożoga i mord... Bolszewik to wróg ludu polskiego! wydał Zakład Graficzny „Sztuka”.
56 Skoczylas przedstawił Piłsudskiego zgodnie z mitem wodza, bohatera - tu jako św. Jerzego na białym koniu, pogromcę smoka
(czerwono odzianego bolszewika) i obrońcę polskiej, chrześcijańskiej rodziny, która schroniła się pod drzewem.
57 W zbiorach Muzeum Okręgowego w Toruniu, litografia barwna opatrzona inskrypcją: Z drzeworytu Wl. Skoczylasa rys. na
kamieniu F. S. K.
58 Znacznie ciekawsze formalnie są inne litografie kredkowe: malarsko potraktowana Kompozycja romantyczna i kubizująca
Kompozycja z karetą (1920-1921), niezwiązane tematycznie z problematyką tego artykułu.
99
na tle swych dotychczasowych dokonań drzeworyt Głowa junaka i otworzył nowy rozdział w dziejach
polskiego drzeworytu, zdradzając, tak jak formiści, ambicje stylotwórcze.
Proces kształtowania granic państwa polskiego trwał jeszcze kilka lat. W czasie przejmowania Pomo-
rza, ukoronowanego zaślubinami Polski z Bałtykiem, w okresie powstań wielkopolskich i plebiscytów na
Śląsku, ale szczególnie w czasie wojny polsko-bolszewickiej nośnikiem określonych treści były przede
wszystkim plakaty, które pełniły funkcję propagandową, agitacyjną i rekrutacyjną. Tworzący je profesjo-
naliści i amatorzy posługiwali się prostymi, lecz nośnymi hasłami i czytelnymi komunikatami wizualnymi,
niekiedy wręcz prostackimi i niewybrednymi w przekazie50.
W Poznaniu większość artystów Buntu zaangażowana była czynnie w walkę o odzyskanie niepodle-
głości, ich postawy były jednak zróżnicowane51. Choć prawie wszyscy członkowie tej grupy i poznańscy
współpracownicy zainicjowanego w październiku 1917 r. czasopisma „Zdrój” brali udział w powstaniu
wielkopolskim, prac nawiązujących do tych wydarzeń jest niewiele. Jerzy Malinowski powiązał z walkami
powstańczymi tylko dwie prace Władysława Skotarka (Na pobojowisku nocą, 1918 i Ostatnia noc, 1919)
oraz cztery ilustracje Jana Jerzego Wronieckiego do książki Romana Wilkanowicza Bezimienni bohaterowie
Powstania Wielkopolskiego (Poznań 1928). W 1920 r. Wroniecki wykonał też kilka agitacyjnych plakatów52.
Silne ożywienie artystyczne nastąpiło w tym czasie w Toruniu, dokąd wczesną wiosną 1920 r. przy-
jechał Felicjan Szczęsny Kowarski53. Wraz z Leonardem Pękalskim otworzył Zakład Artystyczno-Gra-
ficzny „Sztuka”54, obaj wstąpili też do toruńskiej Konfraterni Artystów. Zakład zainicjował działalność
wydaniem teki litografii Juliana Fatata - I Teki myśliwskiej, jednak jego domeną w tym wczesnym okresie
były plakaty o charakterze propagandowym, nie tylko autorstwa Kowarskiego55, ale również Władysława
Skoczylasa (Józef Pilsudski, 1920)56 (il. 10, 11). Ponadto zakład wydawał prospekty reklamowe, pocztówki,
dyplomy, mapy Torunia i tak zwane plansze oświatowe przeznaczone dla szkół. Kowarski projektował
ekslibrisy, opakowania i okładki, wykonał także litograficzną kopię (z pewnymi autorskimi zmianami)
niezwykle popularnej wówczas kompozycji autorstwa Skoczylasa - jednej z wersji drzeworytu Pochód
zbójników5'1 z 1915 r.
Na początku lat 20. Kowarski wykonał w Toruniu symboliczne litografie okolicznościowe: Pochód ku
morzu, Pomorze - Ojczyźnie (Odzyskanie Pomorza). Nie reprezentują one szczególnie wysokiego poziomu
artystycznego58, są jednak ciekawe jako świadectwo - upamiętnienie ważnego wydarzenia i niosą zrozumiały
50 Na ten temat powstały liczne opracowania. O plakatach z tego okresu, ich funkcji, ośrodkach druku i najpopularniejszych
hasłach-apelach, motywach ikonograficznych i konwencjach przedstawień zob. A.J. Leinwand, Polski plakat propagandowy w okresie
wojny polsko-sowieckiej (1919-1920), „Studia z Dziejów Rosji i Europy Środkowo-Wschodniej”, 28, 1993, s. 57-67. Autorka zwraca
uwagę na przewijający się w plakatach wątek religijny, który poprzez obrazy, np. sprofanowanego przez bolszewika krucyfiksu, zapewne
silnie oddziaływał na najgłębsze uczucia i emocje polskiego odbiorcy. W węższym zakresie omówiła ten temat S. Szczotka, Wizerunek
bolszewika w polskich plakatach propagandowych z wojny polsko-rosyjskiej 1919 1920 ze zbiorów Muzeum Niepodległości w Warszawie,
„Niepodległość i Pamięć”, 19, 2012, nr 1^1, s. 205-213. W obu artykułach nie zostały poddane analizie walory plastyczne.
51 Charakteryzuje je Jerzy Malinowski: „Kubicki wyzwolenie Polski łączył z powszechną rewolucją społeczną, która stworzy
wspólnotę ludzką bez konfliktów narodowych i granic. Bracia Hulewiczowie, związani z obozem legionowym, dostrzegli w załamaniu
struktur państwowych Niemiec i Rosji moment sprzyjający polskiej akcji politycznej i wojskowej - miała ona zmierzać do restytucji
państwa z ziem trzech zaborów, nawiązując historycznie do idei jagiellońskiej” (J. Malinowski, Sztuka i nowa wspólnota. Zrzeszenie
Artystów „Bunt” 1917-1922, Wiedza o Kulturze, Wrocław 1991, s. 48).
52 Naczelnemu Wodzowi Wielkopolscy żołnierze, Do broni!, Na pomoc! Ojczyzna wola!, Do wszystkich Obywateli Poznania!
53 Kowarski w 1918 r. uzyskał dyplom petersburskiej ASP, następnie przeniósł się do Warszawy, gdzie pracował w zakładzie
litograficznym Władysława Główczewskiego.
54 Wspólnikiem Kowarskiego i Pękalskiego był też Henryk Szczygliński, który jednak nie przeniósł się do Torunia i nadal mieszkał
w Warszawie. Zob. Dzieje Zakładu Graficznego „Sztuka” w Toruniu 1920-1923. Katalog wystawy, red. A. Rissmann, tekst T. Zakrzewski,
Muzeum Okręgowe w Toruniu, Toruń 2001; Plastyka Torunia 1920-1939. Katalog wystawy, oprać. A. Kroplewska-Gajewska, Muzeum
Okręgowe w Toruniu, Toruń 2012.
55 Pierwsze plakaty powstały jeszcze przed oficjalnym założeniem wydawnictwa „Sztuka”; plakat Kowarskiego Pożyczka Odrodze-
nia Polski (1920) wydrukował toruński Zakład Chromolitograficzny Edwarda Stefanowicza, ale już kolejny jego autorstwa: Ludu polski!
Chwyć za broń! Idzie pożoga i mord... Bolszewik to wróg ludu polskiego! wydał Zakład Graficzny „Sztuka”.
56 Skoczylas przedstawił Piłsudskiego zgodnie z mitem wodza, bohatera - tu jako św. Jerzego na białym koniu, pogromcę smoka
(czerwono odzianego bolszewika) i obrońcę polskiej, chrześcijańskiej rodziny, która schroniła się pod drzewem.
57 W zbiorach Muzeum Okręgowego w Toruniu, litografia barwna opatrzona inskrypcją: Z drzeworytu Wl. Skoczylasa rys. na
kamieniu F. S. K.
58 Znacznie ciekawsze formalnie są inne litografie kredkowe: malarsko potraktowana Kompozycja romantyczna i kubizująca
Kompozycja z karetą (1920-1921), niezwiązane tematycznie z problematyką tego artykułu.