DOI Artikel:
Němec, Richard: Planowanie i przebudowa „Nowego Niemieckiego Wschodu”. Generalne Gubernatorstwo: Warszawa (1939 – 1945)
DOI Seite / Zitierlink:https://doi.org/10.11588/diglit.45167#0164
PLANOWANIE I PRZEBUDOWA „NOWEGO NIEMIECKIEGO WSCHODU”...
163
Jur Jjlotjfthoffung -
für Die pin fetjung her
rüchgeführten Dolhs -
ùeutfd)en werùen polen
und Juden aus den einge-
gliederten Oftgebieten
ausgefiedelt und über die
pusfiedlungslager des
Chefs der Sidierheitspolijei
und des 5D in das General-
gouvernement gefahren.
Jn
der Jeit vom Ohtober 1939
bis IRärj 1941 wurden
408 525 polen und Juden
ausgefiedelt
6. „Planung und Aufbau im Osten”, Berlin; wystawa otwarta 20 marca 1941 r. Fot. Bundesarchiv R 49, zdjęcie-0025
rozpoczęła się więc akcja planowania na skalę, jakiej dotąd jeszcze nie było (il. 6)25. Jednocześnie plano-
wanie, zagospodarowanie i badanie przestrzeni oraz urbanistyka zostały stosownie zinstytucjonalizowane.
Chodziło tutaj o pewien aspekt, który do tej pory pozostawał niedoceniany w prowadzonej, często zbyt
jednostronnie, dyskusji o architekturze, a który należy zbadać, gdyż mimo ogólnych wytycznych, planowa-
nie przebiegało w sposób indywidualny oraz w ramach odrębnych działań. Ustalone radykalne teoretyczne
koncepcje urbanistyczne czy osiedleńcze realizowano z całą stanowczością. „Ziemie wschodnie” wraz
z ich urbanistyką przewidziano do tego, aby uporać się z bezgraniczną „masą miejską”.
Tytułem egzemplifikacji omawianych zagadnień mogą tutaj posłużyć dwie ówczesne koncepcje. Pierw-
sza to model „miejsc centralnych” Waltera Christallera, którego znaczenie - mimo popularności w czasie
powojennym zostało ostatecznie zakwestionowane w odniesieniu do obszarów przyłączonych. Christal-
ler nie należał bowiem do decydentów, lecz zajmował się przede wszystkim sporządzaniem ekspertyz26.
Zdaje się, iż większą rolę niż projekt Christallera miała odegrać koncepcja osiedla organicznego dla
20 000 mieszkańców autorstwa Gottfrieda Federa, nawet jeśli finalnie nie on osobiście ją zrealizował27.
Już w latach 20. wzbudził on zainteresowanie Hitlera, który cytował go wielokrotnie w swoim dziele
Mein Kampf jako eksperta do spraw finansowych28. Feder zrobił także błyskawiczną karierę jako poli-
25 Por. zbiory fotografii [w:] BArch R 49/zdjęcie-0022-0025, 0705, 0971, Reichskommissar f. d. Festigung deutschen Volkstums,
Ausstellung Planung und Aufbau im Osten (Komisarz Rzeszy ds. Umacniania Niemczyzny, Wystawa Planowanie i odbudowa Wschodu);
BArch R 49/157, Reichskommissar für die Festigung deutschen Volkstums. Planungsgrundlagen für den Aufbau der Ostgebiete, s. 1-21,
s. 1: „es wird vorausgesetzt, dass die gesamte jüdische Bevölkerung dieses Gebiets von rund 560000 bereits evakuiert ist bzw. noch im
Laufe dieses Winters das Gebiet verlässt“.
26 W. Christ al ler, Die zentralen Orte in Süddeutschland. Eine ökonomisch-geographische Untersuchung über die Gesetzmäßigkeit
der Verbreitung und Entwicklung der Siedlungen mit städtischer Funktion, Jena 1933. Odnośnie do recepcji Christallera por. K. Kegler,
Zentrale Orte. Geschichte einer ,, Theorie“ zwischen NS-Staat und Bundesrepublik. 1930-1960, praca doktorska RWTH, Akwizgran 2011.
27 G. F e d e r, Die neue Stadt: Versuch der Begründung einer neuen Stadtplanungskunst aus der sozialen Struktur der Bevölkerung,
Berlin 1939.
28 A. Hitler, Mein Kampf, Monachium 1925. Feder został tutaj kilkakrotnie wymieniony w związku z kwestią odsetkową. Por.
A. Hitler, Mein Kampf. Eine kritische Edition I-II, Ch. Hartmann [et al.], edd. I. a. d. Institut f. Zeitgeschichte München-Berlin, Mona-
chium 2016, Rejestr. Nowe wydanie Mein Kampf nie zawiera całego tekstu, zatem konieczne jest sięgnięcie do wydania oryginalnego.
163
Jur Jjlotjfthoffung -
für Die pin fetjung her
rüchgeführten Dolhs -
ùeutfd)en werùen polen
und Juden aus den einge-
gliederten Oftgebieten
ausgefiedelt und über die
pusfiedlungslager des
Chefs der Sidierheitspolijei
und des 5D in das General-
gouvernement gefahren.
Jn
der Jeit vom Ohtober 1939
bis IRärj 1941 wurden
408 525 polen und Juden
ausgefiedelt
6. „Planung und Aufbau im Osten”, Berlin; wystawa otwarta 20 marca 1941 r. Fot. Bundesarchiv R 49, zdjęcie-0025
rozpoczęła się więc akcja planowania na skalę, jakiej dotąd jeszcze nie było (il. 6)25. Jednocześnie plano-
wanie, zagospodarowanie i badanie przestrzeni oraz urbanistyka zostały stosownie zinstytucjonalizowane.
Chodziło tutaj o pewien aspekt, który do tej pory pozostawał niedoceniany w prowadzonej, często zbyt
jednostronnie, dyskusji o architekturze, a który należy zbadać, gdyż mimo ogólnych wytycznych, planowa-
nie przebiegało w sposób indywidualny oraz w ramach odrębnych działań. Ustalone radykalne teoretyczne
koncepcje urbanistyczne czy osiedleńcze realizowano z całą stanowczością. „Ziemie wschodnie” wraz
z ich urbanistyką przewidziano do tego, aby uporać się z bezgraniczną „masą miejską”.
Tytułem egzemplifikacji omawianych zagadnień mogą tutaj posłużyć dwie ówczesne koncepcje. Pierw-
sza to model „miejsc centralnych” Waltera Christallera, którego znaczenie - mimo popularności w czasie
powojennym zostało ostatecznie zakwestionowane w odniesieniu do obszarów przyłączonych. Christal-
ler nie należał bowiem do decydentów, lecz zajmował się przede wszystkim sporządzaniem ekspertyz26.
Zdaje się, iż większą rolę niż projekt Christallera miała odegrać koncepcja osiedla organicznego dla
20 000 mieszkańców autorstwa Gottfrieda Federa, nawet jeśli finalnie nie on osobiście ją zrealizował27.
Już w latach 20. wzbudził on zainteresowanie Hitlera, który cytował go wielokrotnie w swoim dziele
Mein Kampf jako eksperta do spraw finansowych28. Feder zrobił także błyskawiczną karierę jako poli-
25 Por. zbiory fotografii [w:] BArch R 49/zdjęcie-0022-0025, 0705, 0971, Reichskommissar f. d. Festigung deutschen Volkstums,
Ausstellung Planung und Aufbau im Osten (Komisarz Rzeszy ds. Umacniania Niemczyzny, Wystawa Planowanie i odbudowa Wschodu);
BArch R 49/157, Reichskommissar für die Festigung deutschen Volkstums. Planungsgrundlagen für den Aufbau der Ostgebiete, s. 1-21,
s. 1: „es wird vorausgesetzt, dass die gesamte jüdische Bevölkerung dieses Gebiets von rund 560000 bereits evakuiert ist bzw. noch im
Laufe dieses Winters das Gebiet verlässt“.
26 W. Christ al ler, Die zentralen Orte in Süddeutschland. Eine ökonomisch-geographische Untersuchung über die Gesetzmäßigkeit
der Verbreitung und Entwicklung der Siedlungen mit städtischer Funktion, Jena 1933. Odnośnie do recepcji Christallera por. K. Kegler,
Zentrale Orte. Geschichte einer ,, Theorie“ zwischen NS-Staat und Bundesrepublik. 1930-1960, praca doktorska RWTH, Akwizgran 2011.
27 G. F e d e r, Die neue Stadt: Versuch der Begründung einer neuen Stadtplanungskunst aus der sozialen Struktur der Bevölkerung,
Berlin 1939.
28 A. Hitler, Mein Kampf, Monachium 1925. Feder został tutaj kilkakrotnie wymieniony w związku z kwestią odsetkową. Por.
A. Hitler, Mein Kampf. Eine kritische Edition I-II, Ch. Hartmann [et al.], edd. I. a. d. Institut f. Zeitgeschichte München-Berlin, Mona-
chium 2016, Rejestr. Nowe wydanie Mein Kampf nie zawiera całego tekstu, zatem konieczne jest sięgnięcie do wydania oryginalnego.