Rocznik Historii Sztuki (43.2018)

172

RICHARD NÉMEC


15. Deutsche Kulturtage in Warschau, 1942, otwarcie wystawy; nazistowskie elity przed makietą Starego Miasta Warszawy
projektu Huberta Großa, Archiwum Państwowe w Warszawie, nr zespołu 1624 Zbiór Albumów..., sygn. 28

i włączono do „Ringstraße” z ówczesnymi drogami wylotowymi w kierunku Gdańska, Modlina, Łodzi
oraz Wrocławia, Poznania i Berlina, Radomia i Krakowa, Lublina oraz Białegostoku. Zachowano najistot-
niejsze osie, jednocześnie znacznie je powiększając. W centralnej części miasta przewidziano kompleks
tak zwanego Gauforum, z charakterystyczną dzwonnicą, wraz z dzielnicą rządową, która miała sięgać po
Skarpę, do nasypu Wisły (folia nr 14). Wokół politycznego centrum miasta zaplanowano kilka osiedli
mieszkaniowych (folia nr 10). Poszczególne części miasta noszą różne numery, jednak legenda nie jest
znana. Getto, utworzone 15 października 1940 r. na powierzchni 143 ha, zaznaczono kolorem żółtym
(folia nr 13). Powierzchnię miasta o wielkości 482 ha opatrzono znamiennym tytułem Das Aussiedeln
der Juden (Wysiedlenie Żydów)54.
Wydawało się, że wszystko przebiega zgodnie z planem Dengela, aż do momentu nieoczekiwanego
przełomu. Mianowicie, Dengel piastował urząd komisarycznego prezydenta miasta Warszawy tylko przez
stosunkowo krótki okres - od 4 listopada 1939 r. do 11 marca 1940 r. Następnie zwolniono go i prze-
niesiono do francuskiego Lille. Można zatem założyć, iż doszło do sporów o charakterze politycznym55.
Kim właściwie był Oskar Dengel? Do jakiej instytucji należał, a przede wszystkim, jakimi specjalistycz-
nymi założeniami kierowano się przy realizacji planu, który zainicjował? Jak w związku z tym należy
interpretować fakt, iż podczas otwarcia Deutsche Kulturtage in Warschau 1942 (Niemieckie Dni Kultury
w Warszawie 1942), na których byli obecni zarówno gubernator generalny Frank, jak i gubernator Warszawy
Fischer, zaprezentowano wprawdzie stworzony przez Dengela model Starego Miasta, jednak nie przedsta-
wiono planu Nowego Niemieckiego Miasta (il. 15). Czy istnieje dowód na to, że plan Dengela nie znalazł
odzewu? Wreszcie, jak należy zinterpretować fakt, iż propozycje architektonicznej przebudowy Warszawy
napotkały opór zarówno Franka, jak i Fischera? Czy istnieje jakieś inne, oprócz politycznego, względnie
uwarunkowanego chęcią zrobienia kariery, wyjaśnienie odrzucenia planu Dengela dla Warszawy?56
W kontekście specjalistycznym plany wzięły swój początek w metodyce planowania przestrzenne-
go, począwszy od badań demograficznych, po sprawdzenie gospodarczej solidności ówczesnych tere-

54 Utworzenie getta warszawskiego, powstanie w getcie i jego rozgr omienie oraz następujące po nim całkowite zniszczenie Starego
Miasta Warszawy były wielokrotnie przedmiotem badań naukowych. Zebrane w: Ch. Kleßmann, Die Selbstbehauptung einer Nation.
Nationalsozialistische Kulturpolitik und polnische Widerstandsbewegung im Generalgouvernement 1939--1945, Studien zur modernen
Geschichte, 5, Düsseldorf 1971, szczególnie s. 27M7; W. Huber, Warschau - Phönix aus der Asche. Ein architektonischer Stadtführer,
Köln 2005, s. 43 (Zerstörungsgeschichte).
55 Por. O. Dengel na stronie: http://verwaltungshandbuch.bayerische-landesbibliothek-online.de/dengel-oskar (dostęp: 17.02.2015).
56 AP W, nr zespołu 1624 Zbiór albumów..., sygn. 28.