Rocznik Historii Sztuki (44.2019)

Rocznik Historii Sztuki, tom XLIV
PAN, 2019
DOI 10.24425/rhs.2019.131211

KS. SZYMON TRACZ
UNIWERSYTET PAPIESKI JANA PAWŁA II

ARTYSTYCZNA OPRAWA BRACKICH ŚWIĄT I UROCZYSTOŚCI
W DIECEZJI KRAKOWSKIEJ DO 1783 ROKU

Bez wątpienia swoistego rodzaju fenomenem w życiu religijnym Kościoła w średniowieczu, a jesz-
cze bardziej w czasach nowożytnych, były bractwa religijne - organizacje skupiające ludzi świeckich,
w mniejszym zaś stopniu duchownych1. Były to zrzeszenia erygowane formalnym dekretem przez władzę
kościelną i pozostające pod jej zwierzchnością, na zasadzie stałej fundacji posiadającej osobowość praw-
ną, własną organizację, a także statuty, które regulowały bracką strukturę, charakter i cele oraz określały
sposoby ich realizacji. Nadrzędnym celem brackiej działalności był rozwój kultu publicznego w Kościele,
jego pogłębienie oraz ożywienie życia chrześcijańskiego członków bractwa2.
Działalność brackich konfraterni swoim zasięgiem objęła prawie wszystkie dziedziny życia społeczno-
-religijnego. Działały konfraternie o charakterze gospodarczym i społeczno-charytatywnym (np. bractwa
szpitalne św. Łazarza, bractwo ubogich, istniejące do dziś krakowskie Arcybractwo Miłosierdzia, banki
pobożne), oświatowo-katechetycznym (np. bractwa szkolne i literackie, bractwo nauki chrześcijańskiej,
bractwo św. Anny), wychowawczym (np. jezuickie sodalicje mariańskie, bractwo Wniebowzięcia NMP),
stanowym (np. bractwa rycerskie czy skupiające rolników bractwo św. Izydora) i - chyba najbardziej
popularne - konfraternie o charakterze dewocyjnym i ascetycznym pod patronatem Osób Boskich (np.
Trójcy Świętej, Przemienienia Pańskiego), Matki Boskiej (np. szczególnie chętnie erygowane w diecezji
krakowskiej bractwa różańcowe i szkaplerzne), wreszcie aniołów stróżów i różnych świętych. Funkcjo-
nowały także konfraternie o charakterze pasyjnym, jak istniejące do dziś krakowskie Arcybractwo Męki
Pańskiej lub Compassionis Christi Domini. Były także bractwa pogrzebowe i dobrej śmierci (np. bractwo
Sub vocabulo colonorum - dla wspierania dusz czyśćcowych), a nawet mostowe (nieobecne na terenach
diecezji krakowskiej), których członkowie pomagali przy rzecznych przeprawach3. Tym, co bez wątpienia
najbardziej przemawiało za wstąpieniem w brackie szeregi, była szeroka możliwość zyskiwania przypisanych
odpustów, zabezpieczających życie wieczne żywym i zmarłym, oraz czynna służba na rzecz bliźniego4.

1 Duchowni najczęściej skupiali się w tzw. bractwach kapłańskich - szerzej to zagadnienie omawia z podaniem literatury przed-
miotu m.in. B. Kumor, Dzieje diecezji krakowskiej do roku 1795, t. 4, Kraków 2002, s. 656-661.
2 Por. m.in. S. Chodyński, Bractwo, [w:] Encyklopedia kościelna, t. 2, Warszawa 1873, s. 551-577; S. Gall, Bractwo i sto-
warzyszenia religijne, [w:] Podręczna encyklopedia kościelna, t. 5-6, Warszawa 1905, s. 116-128; K. Kuźmak, Bractwo kościelne, [w:]
Encyklopedia katolicka, t. 2, Bar-Centuriones, red. F. Gryglewicz, R. Łukaszyk, Z. Sułowski, Lublin 1989, kol. 1013-1020.
3 B.S. Kumor, Kościelne stowarzyszenia świeckich na ziemiach polskich w okresie przedrozbiorowym, „Prawo Kanoniczne”,
10, 1967, nr 1-2, s. 289-350; S. Litak, Bractwa religijne w Polsce przedrozbiorowej (XIIIXVIII wiek). Rozwój i problematyka, „Prze-
gląd Historyczny”, 1997, nr 88, s. 499-523; J. Flaga, Rodzaje i terytorialne rozmieszczenie bractw religijnych w diecezji krakowskiej
w połowie XVIII wieku, [w:] lus et lux. Księga jubileuszowa ku czci Profesora Adama Strzembosza, red. A. Dębiński, A. Grześkowiak,
K. Wiak, Lublin 2002, s. 563-589.
4 Wstępowanie do bractw zalecali różni mistrzowie życia duchowego, np. św. Franciszek Salezy pisał: „Zapisuj się chętnie do
bractw miejscowych, zwłaszcza tych, których ćwiczenia przynoszą więcej owoców i zbudowania. Będzie to rodzaj posłuszeństwa bardzo