DOI Artikel:
Tracz, Ks. Szymon: Artystyczna oprawa brackich świąt i uroczystości w diecezji krakowskiej do 1783 roku
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.51757#0230
228
KS. SZYMON TRACZ
W średniowieczu bractwa rozwijały się przede wszystkim w miastach, natomiast w okresie potry-
denckim spopularyzowały się także w parafiach wiejskich. Dynamiczny rozwój konfraterni po Soborze
Trydenckim został zintensyfikowany przez konstytucję apostolską Quaequmque papieża Klemensa VIII
z 7 XII 1604 r., która ostatecznie ustaliła strukturę prawną oraz zasady funkcjonowania wszelkich instytucji
brackich w całym Kościele5. W ten sposób papieski dokument zamknął średniowieczny rozdział brackiej
działalności, dokończył reformy życia konfraterni zapoczątkowanej uchwałami Soboru Trydenckiego na sesji
XXII (17 IX 1562) w kanonie VIII i IX6 oraz wytyczył dynamiczną drogę ich rozwoju i godnego podziwu
funkcjonowania na następne wieki. Procesy obecne w całym Kościele miały także swoje przełożenie na
rozległą w przedrozbiorowej Rzeczypospolitej diecezję krakowską. Funkcjonowanie konfraterni w diecezji
krakowskiej po opublikowaniu konstytucji Quaequmque uszczegółowił synod diecezjalny zwołany przez
bpa Marcina Szyszkowskiego w 1621 r. Do ich działalności odnosiły się także postanowienia synodu
bpa Kazimierza Łubieńskiego z 1711 r. oraz zalecenia listu pasterskiego kard. Jana Aleksandra Lipskiego
z 1737 r.7 Ich dynamiczne funkcjonowanie gwałtownie przerwał patent cesarza Józefa II z 22 V 1783 r.,
likwidujący wszystkie bractwa w całej monarchii habsburskiej, w tym także na ziemiach zabranych. W ich
miejsce utworzono tylko jedną konfraternię - Bractwo Czynnej Miłości Bliźniego. Mocą patentu cesarza
Józefa II z 28 II 1782 r. należące do bractw beneficja proste zostały włączone do Funduszu Religijnego
w Wiedniu8. W jednym momencie bogaty świat konfraterni przeszedł do historii, mimo że władze kościelne
w późniejszych latach kilkakrotnie próbowały wskrzesić ten fenomen, jednak z mało wymiernym skutkiem.
Dzieje polskich konfraterni w przedrozbiorowej Rzeczypospolitej były przedmiotem zainteresowania
licznej grupy historyków, historyków Kościoła bądź też pasjonatów swoich „małych ojczyzn” w kontek-
ście pisania na przykład dziejów rodzinnych parafii9. Najczęściej omawia się w nich strukturę organizacji
bractwa, jego uposażenie oraz przejawy działalności. Spośród najważniejszych opracowań należy przy-
wołać prace Jerzego Flagi10, ks. Bolesława S. Kumora11, Eugeniusza Wiśniowskiego12, Henryka Borcza13
miłego Bogu. Chociaż bowiem Kościół nam bractw nie nakazuje, wszakże je poleca, albowiem pragnie, żeby jak najwięcej ludzi brało
w nich udział. A następnie jest to dowód miłości współdziałać z drugim dla urzeczywistnienia ich dobrych zamiarów. Jakkolwiek można
by i na osobności również dobrze, jak w bractwie i z większą może dla ciebie pociechą spełniać dobre uczynki, jednakże większa płynie
dla Boga chwała z naszego zjednoczenia się w dobrych uczynkach ze społecznością braci i bliźnich”, E Salezy, Filotea, czyli wstęp
do życia pobożnego, Kraków 1931, s. 127-128.
5 Zob. Clemens Vili, const. Quaecumque, 7 XII1604, [w:] Codicis iuris canonici fontes, ed. P. Gasparri, t. 1, Concilia generalia
- Romani Pontifices usque ad annum 1745, Roma 1947, s. 366-370.
6 Dokumenty Soborów Powszechnych. Tekst łaciński i polski, t. IV/2 (1511-1870), Lateran V, Trydent, Watykan I, oprać. A. Baron,
H. Pietras, Kraków 2007, s. 659-661.
7 S. Tracz, Bractwa religijne w dekanacie żywieckim (1598-1772), Kraków 2005, s. 23-24.
8 Por. B.S. Kumor, Historia Kościoła. Czasy nowożytne. Kościół w okresie absolutyzmu i oświecenia, cz. 6, Lublin 1986,
s. 252-253.
9 Zob. np. J. Kracik, Radziechowy - parafia z jagiellońskich czasów, Radziechowy 1993, s. 34-42; H. Woźniak, Radziecho-
wy - monografia wsi, Radziechowy 2002, s. 46^46; K. Tomczyk, Kościół parafiałny pod wezwaniem Narodzenia Najświętszej Marii
Panny w Racławicach, Racławice 2014, s. 19-20.
10 Warto w tym miejscu przywołać m.in.: J. Flaga, Bractwa religijne w archidiakonacie lubelskim w IIpoł. XVIII w., „Wia-
domości Diecezjalne Lubelskie”, 46, 1972, nr 6, s. 137-1143; idem, Informacje o bractwach religijnych w relacji biskupa żmudzkiego
Antoniego Tyszkiewicza z roku 1748, „Sprawozdania Towarzystwa Naukowego KUL”, 1972, nr 21, s. 43^47; idem, Bractwa religijne
w archidiakonacie lubelskim do początku XVII w. (1604), „Roczniki Humanistyczne KUL”, 21, 1973, z. 2, s. 141-169; idem, Bractwa
i przejawy ich życia religijnego w 2. poł. XVIII wieku na przykładzie diecezji płockiej, „Roczniki Humanistyczne KUL”, 24, 1976, z. 2,
s. 35-67; idem, Bractwa religijne w archidiakonacie lubelskim do końca XVIII wieku. Chronologia i terytorialne rozmieszczenie, „Archi-
wa, Biblioteki i Muzea Kościelne”, 42, 1981, s. 295-344; idem, Rekrutacja do bractw religijnych w XVII i XVIII wieku na przykładzie
archidiakonatu lubelskiego, „Roczniki Humanistyczne”, 35, 1987, z. 2, s. 101-114; idem, Rodzaje..., s. 563-589; idem, Bractwa religijne
w Rzeczypospolitej w XVII i XVIII wieku, Lublin 2004; idem, Działalność charytatywna bractw religijnych w XVII i XVIII wieku, [w:]
Ecclesia et Status. Księga jubileuszowa z okazji 40-lecia pracy naukowej Profesora Józefa Krukowskiego, red. A. Dębiński, K. Orzeszyna,
M. Sitarz, Lublin 2004, s. 377-399; idem, Stowarzyszenia i bractwa religijne przy kościołach bernardyńskich do końca XVIII wieku, [w:]
Pięćset pięćdziesiąt łat obecności oo. Bernardynów w Polsce (1453-2003), red. W.F. Murawiec, D.A. Muskus, Kalwaria Zebrzydowska
2006, s. 545-562.
11 B.S. Kumor, Średniowieczne przyczynki źródłowe do dziejów bractwa literackiego NMP w Bochni i do salin bocheńskich,
„Archiwa, Biblioteki i Muzea Kościelne”, 1, 1960, s. 177-195; idem, Statuty bractwa literackiego nauki chrześcijańskiej przy kolegiacie
św. Małgorzaty w Nowym Sączu, „Archiwa, Biblioteki i Muzea Kościelne”, 2, 1961, s. 353-389; idem, Kościelne stowarzyszenia...,
s. 289-350; idem, Bractwa Świętych Aniołów Stróżów na ziemiach polskich w XVII i XVIII wieku, „Roczniki Teologiczne”, 46, 1999,
z. 4, s. 143-148.
12 E. Wiśniowski, Bractwa religijne na ziemiach polskich w średniowieczu, „Roczniki Humanistyczne”, 17, 1969, z. 2, s. 51-81.
13 H. Borcz, Bractwa religijne w kościołach parafialnych diecezji przemyskiej w okresie przedrozbiorowym, „Roczniki Teolo-
giczno-Kanoniczne, 28, 1981, z. 4, s. 77-90;
KS. SZYMON TRACZ
W średniowieczu bractwa rozwijały się przede wszystkim w miastach, natomiast w okresie potry-
denckim spopularyzowały się także w parafiach wiejskich. Dynamiczny rozwój konfraterni po Soborze
Trydenckim został zintensyfikowany przez konstytucję apostolską Quaequmque papieża Klemensa VIII
z 7 XII 1604 r., która ostatecznie ustaliła strukturę prawną oraz zasady funkcjonowania wszelkich instytucji
brackich w całym Kościele5. W ten sposób papieski dokument zamknął średniowieczny rozdział brackiej
działalności, dokończył reformy życia konfraterni zapoczątkowanej uchwałami Soboru Trydenckiego na sesji
XXII (17 IX 1562) w kanonie VIII i IX6 oraz wytyczył dynamiczną drogę ich rozwoju i godnego podziwu
funkcjonowania na następne wieki. Procesy obecne w całym Kościele miały także swoje przełożenie na
rozległą w przedrozbiorowej Rzeczypospolitej diecezję krakowską. Funkcjonowanie konfraterni w diecezji
krakowskiej po opublikowaniu konstytucji Quaequmque uszczegółowił synod diecezjalny zwołany przez
bpa Marcina Szyszkowskiego w 1621 r. Do ich działalności odnosiły się także postanowienia synodu
bpa Kazimierza Łubieńskiego z 1711 r. oraz zalecenia listu pasterskiego kard. Jana Aleksandra Lipskiego
z 1737 r.7 Ich dynamiczne funkcjonowanie gwałtownie przerwał patent cesarza Józefa II z 22 V 1783 r.,
likwidujący wszystkie bractwa w całej monarchii habsburskiej, w tym także na ziemiach zabranych. W ich
miejsce utworzono tylko jedną konfraternię - Bractwo Czynnej Miłości Bliźniego. Mocą patentu cesarza
Józefa II z 28 II 1782 r. należące do bractw beneficja proste zostały włączone do Funduszu Religijnego
w Wiedniu8. W jednym momencie bogaty świat konfraterni przeszedł do historii, mimo że władze kościelne
w późniejszych latach kilkakrotnie próbowały wskrzesić ten fenomen, jednak z mało wymiernym skutkiem.
Dzieje polskich konfraterni w przedrozbiorowej Rzeczypospolitej były przedmiotem zainteresowania
licznej grupy historyków, historyków Kościoła bądź też pasjonatów swoich „małych ojczyzn” w kontek-
ście pisania na przykład dziejów rodzinnych parafii9. Najczęściej omawia się w nich strukturę organizacji
bractwa, jego uposażenie oraz przejawy działalności. Spośród najważniejszych opracowań należy przy-
wołać prace Jerzego Flagi10, ks. Bolesława S. Kumora11, Eugeniusza Wiśniowskiego12, Henryka Borcza13
miłego Bogu. Chociaż bowiem Kościół nam bractw nie nakazuje, wszakże je poleca, albowiem pragnie, żeby jak najwięcej ludzi brało
w nich udział. A następnie jest to dowód miłości współdziałać z drugim dla urzeczywistnienia ich dobrych zamiarów. Jakkolwiek można
by i na osobności również dobrze, jak w bractwie i z większą może dla ciebie pociechą spełniać dobre uczynki, jednakże większa płynie
dla Boga chwała z naszego zjednoczenia się w dobrych uczynkach ze społecznością braci i bliźnich”, E Salezy, Filotea, czyli wstęp
do życia pobożnego, Kraków 1931, s. 127-128.
5 Zob. Clemens Vili, const. Quaecumque, 7 XII1604, [w:] Codicis iuris canonici fontes, ed. P. Gasparri, t. 1, Concilia generalia
- Romani Pontifices usque ad annum 1745, Roma 1947, s. 366-370.
6 Dokumenty Soborów Powszechnych. Tekst łaciński i polski, t. IV/2 (1511-1870), Lateran V, Trydent, Watykan I, oprać. A. Baron,
H. Pietras, Kraków 2007, s. 659-661.
7 S. Tracz, Bractwa religijne w dekanacie żywieckim (1598-1772), Kraków 2005, s. 23-24.
8 Por. B.S. Kumor, Historia Kościoła. Czasy nowożytne. Kościół w okresie absolutyzmu i oświecenia, cz. 6, Lublin 1986,
s. 252-253.
9 Zob. np. J. Kracik, Radziechowy - parafia z jagiellońskich czasów, Radziechowy 1993, s. 34-42; H. Woźniak, Radziecho-
wy - monografia wsi, Radziechowy 2002, s. 46^46; K. Tomczyk, Kościół parafiałny pod wezwaniem Narodzenia Najświętszej Marii
Panny w Racławicach, Racławice 2014, s. 19-20.
10 Warto w tym miejscu przywołać m.in.: J. Flaga, Bractwa religijne w archidiakonacie lubelskim w IIpoł. XVIII w., „Wia-
domości Diecezjalne Lubelskie”, 46, 1972, nr 6, s. 137-1143; idem, Informacje o bractwach religijnych w relacji biskupa żmudzkiego
Antoniego Tyszkiewicza z roku 1748, „Sprawozdania Towarzystwa Naukowego KUL”, 1972, nr 21, s. 43^47; idem, Bractwa religijne
w archidiakonacie lubelskim do początku XVII w. (1604), „Roczniki Humanistyczne KUL”, 21, 1973, z. 2, s. 141-169; idem, Bractwa
i przejawy ich życia religijnego w 2. poł. XVIII wieku na przykładzie diecezji płockiej, „Roczniki Humanistyczne KUL”, 24, 1976, z. 2,
s. 35-67; idem, Bractwa religijne w archidiakonacie lubelskim do końca XVIII wieku. Chronologia i terytorialne rozmieszczenie, „Archi-
wa, Biblioteki i Muzea Kościelne”, 42, 1981, s. 295-344; idem, Rekrutacja do bractw religijnych w XVII i XVIII wieku na przykładzie
archidiakonatu lubelskiego, „Roczniki Humanistyczne”, 35, 1987, z. 2, s. 101-114; idem, Rodzaje..., s. 563-589; idem, Bractwa religijne
w Rzeczypospolitej w XVII i XVIII wieku, Lublin 2004; idem, Działalność charytatywna bractw religijnych w XVII i XVIII wieku, [w:]
Ecclesia et Status. Księga jubileuszowa z okazji 40-lecia pracy naukowej Profesora Józefa Krukowskiego, red. A. Dębiński, K. Orzeszyna,
M. Sitarz, Lublin 2004, s. 377-399; idem, Stowarzyszenia i bractwa religijne przy kościołach bernardyńskich do końca XVIII wieku, [w:]
Pięćset pięćdziesiąt łat obecności oo. Bernardynów w Polsce (1453-2003), red. W.F. Murawiec, D.A. Muskus, Kalwaria Zebrzydowska
2006, s. 545-562.
11 B.S. Kumor, Średniowieczne przyczynki źródłowe do dziejów bractwa literackiego NMP w Bochni i do salin bocheńskich,
„Archiwa, Biblioteki i Muzea Kościelne”, 1, 1960, s. 177-195; idem, Statuty bractwa literackiego nauki chrześcijańskiej przy kolegiacie
św. Małgorzaty w Nowym Sączu, „Archiwa, Biblioteki i Muzea Kościelne”, 2, 1961, s. 353-389; idem, Kościelne stowarzyszenia...,
s. 289-350; idem, Bractwa Świętych Aniołów Stróżów na ziemiach polskich w XVII i XVIII wieku, „Roczniki Teologiczne”, 46, 1999,
z. 4, s. 143-148.
12 E. Wiśniowski, Bractwa religijne na ziemiach polskich w średniowieczu, „Roczniki Humanistyczne”, 17, 1969, z. 2, s. 51-81.
13 H. Borcz, Bractwa religijne w kościołach parafialnych diecezji przemyskiej w okresie przedrozbiorowym, „Roczniki Teolo-
giczno-Kanoniczne, 28, 1981, z. 4, s. 77-90;