DOI Heft:
Artykuł i prace konserwatorskie
DOI Artikel:Białek-Kostecka, Dorota; Forczek-Sajdak, Anna; Kaszowska, Zofia: Przyczynek do badań nad utrwalaniem malowideł ściennych w Polsce: dane z lat 1956-2014, pozyskane w ramach kwerendy archiwalnej w wybranych rejonach kraju
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.49248#0100
DOROTA BIAŁEK-KOSTECKA, ANNA FORCZEK-SAJDAK,
ZOFIA KASZOWSKA
- nawet po długim czasie utrwalacz powinien być możliwy do usunięcia bez szkody dla malowidła2 -
i „ograniczona do minimum elektrostatyczność”; powinno się wybierać preparaty z wysoką temperaturą
zeszklenia, aby ograniczyć przyciąganie kurzu, a także te odporne na starzenie się.
Były to postulaty trudne do zrealizowania w ramach jednego, „idealnego” materiału konserwator-
skiego. Trudna też była weryfikacja stosowanych spoiw pod kątem tych wymagań, głównie ze względu na
brak perspektywy czasowej, jednakże to właśnie na fali tych założeń swoją wielką karierę w konserwacji
malowideł ściennych rozpoczęły polimery syntetyczne.
POLIMERY SYNTETYCZNE W KONSERWACJI MALOWIDEŁ ŚCIENNYCH I ICH UDZIAŁ
W UTRWALANIU
Polimery syntetyczne są dziś wszechobecne w konserwacji dzieł sztuki i obiektów zabytkowych na świę-
cie. Znane od lat 30. XX wieku3 powoli były wprowadzane do tej dziedziny, sukcesywnie zastępując sto-
sowane wcześniej polimery naturalne (naturalne żywice, woski czy spoiwa białkowe4), by w 2. połowie
XX wieku zdominować rynek materiałów konserwatorskich.
Również w Polsce od połowy XX wieku wśród materiałów powszechnie stosowanych w konserwacji
malarstwa ściennego znaczącą grupę stanowią właśnie żywice syntetyczne. Wykorzystuje się je w po-
staci roztworów lub dyspersji, jako spoiwa do podklejania odspojonych lub rozwarstwionych zapraw,
utrwalania pudrujących i osypujących się warstw malarskich oraz uzupełniania ubytków warstwy malar-
skiej. Niezastąpiona jest również rola żywic syntetycznych w zabiegu przenoszenia malowideł ściennych5.
U podstaw tej wielkiej popularności materiałów syntetycznych leżała głównie łatwość przygotowywania
spoiw, ich aplikacji, szybkość i skuteczność działania. W wypadku utrwalania ważne były też rezultaty
estetyczne i widoczna poprawa mechanicznych właściwości warstwy malarskiej wraz z podłożem. Na tym
początkowym etapie fascynacji tworzywami sztucznymi w Polsce (w latach 60. i 70.) autorzy badań i re-
alizacji konserwatorskich wydawali się z jednej strony ostrożni, zalecając i wykonując obserwacje zmian
w utrwalanych żywicami syntetycznymi malowidłach6, z drugiej zaś, pomimo braku perspektywy czasowej
na stosowanie polimerów w przyszłości patrzono optymistycznie7. Powszechnie funkcjonujące było też
przekonanie o zwiększonej odporności żywic sztucznych na starzenie się, działalność mikroorganizmów
oraz odwracalność8, która była jedną z głównych cech pożądanych w procesie konserwacji.
Tymczasem obecnie konserwatorzy, którzy podejmują powtórne konserwacje malowideł w przeszłości
przesączonych już syntetycznymi preparatami utrwalającymi, zauważają, że ich wygląd i stan zachowania
2 P. Ph i Li p pot, P. Mora, L. Mora, op. cit., s. 245, 250. Autorzy włoskiego podręcznika odwracalność łączyli bezpośrednio z możliwością
rozpuszczenia i usunięcia spoiwa utrwalającego, byli również autorami pojęcia „utrwalenia tymczasowego, a więc możliwego do
usunięcia", związanego z procesem przenoszenia malowideł.
3 G.L. Stout, R.J. Gettens, Transport des fresques orientates sur les nouvaux supports, „Museion” 1932,1.17, nr 1, cyt. za M. Schuster-
Gawłowska, Badania nad zachowaniami polioctanu winylu w konserwowanych zabytkach malarstwa ściennego, [w:] Zagadnienia
technologiczne konserwacji malowideł ściennych. Materiały z konferencji w Krakowie w dniach 22-24 X 1964 r„ red. H. Andrzejewska,
P. Rudniewski, Warszawa 1965, s. 191-204 („Biblioteka Muzealnictwa i Ochrony Zabytków", seria B, 1.11).
4 P. Philippot, P. Mora, L. Mora, op. cit., s. 251-253; K. Dąbrowski, Wpływ warunków lokalnych na stan i zachowanie malowideł
ściennych oraz trwałość zabiegów konserwatorskich, Warszawa, s. 69-71.
5 Używane są tam do tworzenia warstwy licowania i wyrównującej odwrocie, jak również do przyklejania warstwy interwencyjnej
oraz osadzania płata malowidła na nowym, ruchomym podłożu. Także znaczący jest ich udział w procesie przygotowania samego
podłoża.
6 Z. Wolniewicz, Zestawienie materiałów i sposobów stosowanych przy konserwacji warstwy malarskiej malowideł ściennych przez
pracownie malarstwa PKZ w Toruniu i próba ich oceny, [w:] Zagadnienia technologiczne konserwacji malowideł ściennych. Materiały
z konferencji w Krakowie w dniach 22-24 X 1964 r„ red. H. Andrzejewska, P. Rudniewski, Warszawa 1965 („Biblioteka Muzealnictwa
i Ochrony Zabytków", seria B, t. 11).
7 M. Schuster-Gawłowska, op. cit., s. 191-204; R. Biliński Ocena przydatności niektórych tworzyw winylowych do konserwacji zabytków,
„Ochrona Zabytków" 1961, nr 3-4, Warszawa 1961, s. 81-92; K. Dąbrowski, op. cit., s. 71-72.
8 Głównie za sprawą podręcznika P. Philippot, P. Mora, L. Mora, op. cit., s. 260-265.
ZOFIA KASZOWSKA
- nawet po długim czasie utrwalacz powinien być możliwy do usunięcia bez szkody dla malowidła2 -
i „ograniczona do minimum elektrostatyczność”; powinno się wybierać preparaty z wysoką temperaturą
zeszklenia, aby ograniczyć przyciąganie kurzu, a także te odporne na starzenie się.
Były to postulaty trudne do zrealizowania w ramach jednego, „idealnego” materiału konserwator-
skiego. Trudna też była weryfikacja stosowanych spoiw pod kątem tych wymagań, głównie ze względu na
brak perspektywy czasowej, jednakże to właśnie na fali tych założeń swoją wielką karierę w konserwacji
malowideł ściennych rozpoczęły polimery syntetyczne.
POLIMERY SYNTETYCZNE W KONSERWACJI MALOWIDEŁ ŚCIENNYCH I ICH UDZIAŁ
W UTRWALANIU
Polimery syntetyczne są dziś wszechobecne w konserwacji dzieł sztuki i obiektów zabytkowych na świę-
cie. Znane od lat 30. XX wieku3 powoli były wprowadzane do tej dziedziny, sukcesywnie zastępując sto-
sowane wcześniej polimery naturalne (naturalne żywice, woski czy spoiwa białkowe4), by w 2. połowie
XX wieku zdominować rynek materiałów konserwatorskich.
Również w Polsce od połowy XX wieku wśród materiałów powszechnie stosowanych w konserwacji
malarstwa ściennego znaczącą grupę stanowią właśnie żywice syntetyczne. Wykorzystuje się je w po-
staci roztworów lub dyspersji, jako spoiwa do podklejania odspojonych lub rozwarstwionych zapraw,
utrwalania pudrujących i osypujących się warstw malarskich oraz uzupełniania ubytków warstwy malar-
skiej. Niezastąpiona jest również rola żywic syntetycznych w zabiegu przenoszenia malowideł ściennych5.
U podstaw tej wielkiej popularności materiałów syntetycznych leżała głównie łatwość przygotowywania
spoiw, ich aplikacji, szybkość i skuteczność działania. W wypadku utrwalania ważne były też rezultaty
estetyczne i widoczna poprawa mechanicznych właściwości warstwy malarskiej wraz z podłożem. Na tym
początkowym etapie fascynacji tworzywami sztucznymi w Polsce (w latach 60. i 70.) autorzy badań i re-
alizacji konserwatorskich wydawali się z jednej strony ostrożni, zalecając i wykonując obserwacje zmian
w utrwalanych żywicami syntetycznymi malowidłach6, z drugiej zaś, pomimo braku perspektywy czasowej
na stosowanie polimerów w przyszłości patrzono optymistycznie7. Powszechnie funkcjonujące było też
przekonanie o zwiększonej odporności żywic sztucznych na starzenie się, działalność mikroorganizmów
oraz odwracalność8, która była jedną z głównych cech pożądanych w procesie konserwacji.
Tymczasem obecnie konserwatorzy, którzy podejmują powtórne konserwacje malowideł w przeszłości
przesączonych już syntetycznymi preparatami utrwalającymi, zauważają, że ich wygląd i stan zachowania
2 P. Ph i Li p pot, P. Mora, L. Mora, op. cit., s. 245, 250. Autorzy włoskiego podręcznika odwracalność łączyli bezpośrednio z możliwością
rozpuszczenia i usunięcia spoiwa utrwalającego, byli również autorami pojęcia „utrwalenia tymczasowego, a więc możliwego do
usunięcia", związanego z procesem przenoszenia malowideł.
3 G.L. Stout, R.J. Gettens, Transport des fresques orientates sur les nouvaux supports, „Museion” 1932,1.17, nr 1, cyt. za M. Schuster-
Gawłowska, Badania nad zachowaniami polioctanu winylu w konserwowanych zabytkach malarstwa ściennego, [w:] Zagadnienia
technologiczne konserwacji malowideł ściennych. Materiały z konferencji w Krakowie w dniach 22-24 X 1964 r„ red. H. Andrzejewska,
P. Rudniewski, Warszawa 1965, s. 191-204 („Biblioteka Muzealnictwa i Ochrony Zabytków", seria B, 1.11).
4 P. Philippot, P. Mora, L. Mora, op. cit., s. 251-253; K. Dąbrowski, Wpływ warunków lokalnych na stan i zachowanie malowideł
ściennych oraz trwałość zabiegów konserwatorskich, Warszawa, s. 69-71.
5 Używane są tam do tworzenia warstwy licowania i wyrównującej odwrocie, jak również do przyklejania warstwy interwencyjnej
oraz osadzania płata malowidła na nowym, ruchomym podłożu. Także znaczący jest ich udział w procesie przygotowania samego
podłoża.
6 Z. Wolniewicz, Zestawienie materiałów i sposobów stosowanych przy konserwacji warstwy malarskiej malowideł ściennych przez
pracownie malarstwa PKZ w Toruniu i próba ich oceny, [w:] Zagadnienia technologiczne konserwacji malowideł ściennych. Materiały
z konferencji w Krakowie w dniach 22-24 X 1964 r„ red. H. Andrzejewska, P. Rudniewski, Warszawa 1965 („Biblioteka Muzealnictwa
i Ochrony Zabytków", seria B, t. 11).
7 M. Schuster-Gawłowska, op. cit., s. 191-204; R. Biliński Ocena przydatności niektórych tworzyw winylowych do konserwacji zabytków,
„Ochrona Zabytków" 1961, nr 3-4, Warszawa 1961, s. 81-92; K. Dąbrowski, op. cit., s. 71-72.
8 Głównie za sprawą podręcznika P. Philippot, P. Mora, L. Mora, op. cit., s. 260-265.