DOI issue:
Artykuł i prace konserwatorskie
DOI article:Białek-Kostecka, Dorota; Forczek-Sajdak, Anna; Kaszowska, Zofia: Przyczynek do badań nad utrwalaniem malowideł ściennych w Polsce: dane z lat 1956-2014, pozyskane w ramach kwerendy archiwalnej w wybranych rejonach kraju
DOI Page / Citation link: https://doi.org/10.11588/diglit.49248#0101
PRZYCZYNEK DO BADAŃ NAD UTRWALANIEM MALOWIDEŁ...
uległy drastycznym zmianom9. Malowidła są pociemniałe, zażółcone, uwidoczniły się na nich zacieki i po-
ciągnięcia pędzla, którymi wprowadzano impregnat. Ponadto warstwy malarskie ponownie wymagają
utrwalenia (zob. il. 1-3).
Także badania nad starzeniem się polimerów i ich wpływem na malowidła ścienne sygnalizują, że
wskazana jest wielka ostrożność w doborze materiałów oraz sposobach ich aplikacji10.
Wszystkie te kwestie każą baczniej przyglądać się zabiegowi utrwalania warstwy malarskiej. W pierw-
szej kolejności analizie powinna być poddana praktyka konserwatorska związana ze stosowanymi mate-
riałami i ich aplikacją.
KWERENDA ARCHIWALNA - METODOLOGIA
Kwerenda archiwalna umożliwiła pozyskanie danych dotyczących polskiej praktyki konserwatorskiej
w zakresie utrwalania malowideł ściennych. Zbieranie informacji polegało na analizie dokumentacji kon-
serwatorskich lub innych materiałów, takich jak artykuły czy opracowania książkowe wybranych realizacji
konserwatorskich bądź badań11. W wyniku kwerendy zgromadzono informacje na temat 158 obiektów12
zabytkowych z całej Polski, z przewagą części południowej. Dane z dokumentacji pozyskano w ośrodkach
konserwatorskich Opola, Krakowa, Nowego Sącza, Warszawy Torunia i Włocławka13. Taki dobór lokalizacji
był celowy i miał wyłonić reprezentatywną grupę rekordów ukazujących praktykę działań konserwator-
skich w ośrodkach związanych z uczelniami kształcącymi konserwatorów w Polsce (Warszawa, Kraków, To-
ruń). Za takim założeniem stała przesłanka, że pewne schematy postępowania mogą wynikać z przebiegu
kształcenia zawodowego. Zostały przeanalizowane wszystkie udostępnione w archiwach dokumentacje
dotyczące konserwacji malowideł ściennych. Jedynie w Krakowie kwerendę zawężono do konserwo-
wanych kościołów, co miało na celu stworzenie bazy z porównywalną liczbą rekordów pochodzących
z różnych rejonów kraju. Analizując dane, zwracano uwagę na: lokalizację malowidła ściennego (miejsco-
wość, obiekt), technikę wykonania, datę konserwacji, autora prac konserwatorskich, zastosowane spoiwo
utrwalające, jego rozpuszczalnik, stężenie roztworu oraz sposób aplikacji preparatu zastosowanego do
utrwalenia malowidła. Co więcej, odnotowywano też informacje niezwiązane z procesem utrwalania, ale
prowadzące do przesączenia warstwy malarskiej różnymi spoiwami: ze spoiwem zastosowanym do uzu-
pełniania ubytków warstwy malarskiej i wybraną metodą punktowania czy też z kolejnym utrwaleniem po
zakończeniu uzupełniania warstwy malarskiej.
Przed omówieniem rezultatów kwerendy należy zwrócić uwagę na kilka czynników, które miały wpływ
na jej wyniki. Po pierwsze pojedynczymi rekordami są konserwacje poszczególnych partii malowideł bę-
dących całością tematyczną i kompozycyjną. Często wchodzą one w skład dekoracji jednego, dużego
obiektu, gdzie funkcjonuje wiele malowideł, a konserwacja trwała kilka lat. Musimy więc pamiętać, że
część z odnotowanych realizacji była prowadzona przez te same firmy, osoby lub środowiska konser-
watorskie, co zapewne wpłynęło na zmniejszenie różnorodności stosowanych metod i materiałów. Jeśli
jednak w tym samym obiekcie przeprowadzono kilka konserwacji, każdą z nich traktujemy jako osobny
9 Spostrzeżenia tego typu można odnotować w dokumentacjach konserwatorskich dotyczących powtórnych konserwacji, autorki
niniejszego opracowania natomiast są w trakcie przeglądu badawczego malowideł utrwalanych polimerami syntetycznymi, a ich
spostrzeżenia zostały ujęte m.in. w: Z. Kaszowska, D. Białek-Kostecka, A. Forczek-Sajdak, Sprawozdanie z prac badawczych przy
malowidłach ściennych w kaplicy św. Jakuba przy kościele Wniebowzięcia NMP w Kłodzku, Kraków 2017 oraz Sprawozdanie z prac
badawczych przy malowidłach ściennych w kościele Najświętszego Salwatora w Krakowie, Kraków 2016.
10 E. Carretti, L. Dei, Physicochemical characterization of acrylic polymeric resins coating porous materials of artistic interest,
„Progress in Organic Coating”, R. 49: 2004, s. 282-289.
11 Skorzystano m.in. z historycznych publikacji: E. Marxen-Wolska, Odkrycie malowideł ściennych w kościele parafialnym w Ostrzeszowie
i zastosowanie polioctanu winylu do ich konserwacji, „Acta Universitatis Nicolai Copernici. Zabytkoznawstwo i Konserwatorstwo”,
5 (52), Toruń 1974, Z. Wolniewicz, op. cit. czy też spisów realizacji w: K. Dąbrowski, op. cit.
12 Liczba rekordów na 24 IX 2017 r. Baza danych jest ciągle poszerzana.
13 Dane do kwerendy pozyskano głównie z archiwów: Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Opolu (część dokumentacji
z terenu województwa opolskiego została pozyskana dzięki projektowi Otwarte Zabytki. Digitalizacja, http://wuoz.otwartezabytki.
pl/, dostęp: 2 VII 2016); Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Krakowie; Wydziału Konserwacji i Restauracji Dzieł Sztuki
Akademii Sztuk Pięknych im. Jana Matejki w Krakowie; firmy AC Konserwacja Zabytków, Piotrowski, Kosakowski, Spółka Jawna;
Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Krakowie, Delegatura w Nowym Sączu; Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków
w Warszawie; Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Toruniu wraz z Delegaturą we Włocławku.
99
uległy drastycznym zmianom9. Malowidła są pociemniałe, zażółcone, uwidoczniły się na nich zacieki i po-
ciągnięcia pędzla, którymi wprowadzano impregnat. Ponadto warstwy malarskie ponownie wymagają
utrwalenia (zob. il. 1-3).
Także badania nad starzeniem się polimerów i ich wpływem na malowidła ścienne sygnalizują, że
wskazana jest wielka ostrożność w doborze materiałów oraz sposobach ich aplikacji10.
Wszystkie te kwestie każą baczniej przyglądać się zabiegowi utrwalania warstwy malarskiej. W pierw-
szej kolejności analizie powinna być poddana praktyka konserwatorska związana ze stosowanymi mate-
riałami i ich aplikacją.
KWERENDA ARCHIWALNA - METODOLOGIA
Kwerenda archiwalna umożliwiła pozyskanie danych dotyczących polskiej praktyki konserwatorskiej
w zakresie utrwalania malowideł ściennych. Zbieranie informacji polegało na analizie dokumentacji kon-
serwatorskich lub innych materiałów, takich jak artykuły czy opracowania książkowe wybranych realizacji
konserwatorskich bądź badań11. W wyniku kwerendy zgromadzono informacje na temat 158 obiektów12
zabytkowych z całej Polski, z przewagą części południowej. Dane z dokumentacji pozyskano w ośrodkach
konserwatorskich Opola, Krakowa, Nowego Sącza, Warszawy Torunia i Włocławka13. Taki dobór lokalizacji
był celowy i miał wyłonić reprezentatywną grupę rekordów ukazujących praktykę działań konserwator-
skich w ośrodkach związanych z uczelniami kształcącymi konserwatorów w Polsce (Warszawa, Kraków, To-
ruń). Za takim założeniem stała przesłanka, że pewne schematy postępowania mogą wynikać z przebiegu
kształcenia zawodowego. Zostały przeanalizowane wszystkie udostępnione w archiwach dokumentacje
dotyczące konserwacji malowideł ściennych. Jedynie w Krakowie kwerendę zawężono do konserwo-
wanych kościołów, co miało na celu stworzenie bazy z porównywalną liczbą rekordów pochodzących
z różnych rejonów kraju. Analizując dane, zwracano uwagę na: lokalizację malowidła ściennego (miejsco-
wość, obiekt), technikę wykonania, datę konserwacji, autora prac konserwatorskich, zastosowane spoiwo
utrwalające, jego rozpuszczalnik, stężenie roztworu oraz sposób aplikacji preparatu zastosowanego do
utrwalenia malowidła. Co więcej, odnotowywano też informacje niezwiązane z procesem utrwalania, ale
prowadzące do przesączenia warstwy malarskiej różnymi spoiwami: ze spoiwem zastosowanym do uzu-
pełniania ubytków warstwy malarskiej i wybraną metodą punktowania czy też z kolejnym utrwaleniem po
zakończeniu uzupełniania warstwy malarskiej.
Przed omówieniem rezultatów kwerendy należy zwrócić uwagę na kilka czynników, które miały wpływ
na jej wyniki. Po pierwsze pojedynczymi rekordami są konserwacje poszczególnych partii malowideł bę-
dących całością tematyczną i kompozycyjną. Często wchodzą one w skład dekoracji jednego, dużego
obiektu, gdzie funkcjonuje wiele malowideł, a konserwacja trwała kilka lat. Musimy więc pamiętać, że
część z odnotowanych realizacji była prowadzona przez te same firmy, osoby lub środowiska konser-
watorskie, co zapewne wpłynęło na zmniejszenie różnorodności stosowanych metod i materiałów. Jeśli
jednak w tym samym obiekcie przeprowadzono kilka konserwacji, każdą z nich traktujemy jako osobny
9 Spostrzeżenia tego typu można odnotować w dokumentacjach konserwatorskich dotyczących powtórnych konserwacji, autorki
niniejszego opracowania natomiast są w trakcie przeglądu badawczego malowideł utrwalanych polimerami syntetycznymi, a ich
spostrzeżenia zostały ujęte m.in. w: Z. Kaszowska, D. Białek-Kostecka, A. Forczek-Sajdak, Sprawozdanie z prac badawczych przy
malowidłach ściennych w kaplicy św. Jakuba przy kościele Wniebowzięcia NMP w Kłodzku, Kraków 2017 oraz Sprawozdanie z prac
badawczych przy malowidłach ściennych w kościele Najświętszego Salwatora w Krakowie, Kraków 2016.
10 E. Carretti, L. Dei, Physicochemical characterization of acrylic polymeric resins coating porous materials of artistic interest,
„Progress in Organic Coating”, R. 49: 2004, s. 282-289.
11 Skorzystano m.in. z historycznych publikacji: E. Marxen-Wolska, Odkrycie malowideł ściennych w kościele parafialnym w Ostrzeszowie
i zastosowanie polioctanu winylu do ich konserwacji, „Acta Universitatis Nicolai Copernici. Zabytkoznawstwo i Konserwatorstwo”,
5 (52), Toruń 1974, Z. Wolniewicz, op. cit. czy też spisów realizacji w: K. Dąbrowski, op. cit.
12 Liczba rekordów na 24 IX 2017 r. Baza danych jest ciągle poszerzana.
13 Dane do kwerendy pozyskano głównie z archiwów: Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Opolu (część dokumentacji
z terenu województwa opolskiego została pozyskana dzięki projektowi Otwarte Zabytki. Digitalizacja, http://wuoz.otwartezabytki.
pl/, dostęp: 2 VII 2016); Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Krakowie; Wydziału Konserwacji i Restauracji Dzieł Sztuki
Akademii Sztuk Pięknych im. Jana Matejki w Krakowie; firmy AC Konserwacja Zabytków, Piotrowski, Kosakowski, Spółka Jawna;
Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Krakowie, Delegatura w Nowym Sączu; Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków
w Warszawie; Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Toruniu wraz z Delegaturą we Włocławku.
99