DOI Heft:
Artykuł i prace konserwatorskie
DOI Artikel:Białek-Kostecka, Dorota; Forczek-Sajdak, Anna; Kaszowska, Zofia: Przyczynek do badań nad utrwalaniem malowideł ściennych w Polsce: dane z lat 1956-2014, pozyskane w ramach kwerendy archiwalnej w wybranych rejonach kraju
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.49248#0102
DOROTA BIAŁEK-KOSTECKA, ANNA FORCZEK-SAJDAK,
ZOFIA KASZOWSKA
rekord. Co więcej, pomimo starań na tym etapie prac udało się zebrać dane w przeważającej Liczbie doty-
czące południowej Polski, z niewystarczającym udziałem malowideł z centralnej i północnej części kraju,
co było związane z ograniczoną liczbą udostępnionych dokumentacji konserwatorskich.
Pozostaje też kwestia dokładności i rzetelności relacji w dokumentacjach konserwatorskich, w których
często nie tylko brakuje danych (nazwy obiektu, dat, nazwisk wykonawców), ale również są one podawane
w sposób nieścisły (np. odnotowano utrwalenie Paraloidem czy polioctanem winylu, ale bez doprecyzo-
wania typu specyfiku). Niejednokrotnie znajdujemy również relacje, w których przeprowadzone zabiegi
były bardziej skomplikowane, niż przewidywała to kwerenda, np. dwukrotne utrwalenie malowidła dwie-
ma różnymi substancjami. Zdarzają się również relacje, w których zabiegu utrwalania nie odnotowujemy,
możemy mieć wtedy do czynienia z „brakiem informacji” (9,3% rekordów w kwerendzie) lub też z inten-
cjonalnym „niewykonaniem” zabiegu, gdyż obiekt tego nie wymagał (2,7%).
Objęty kwerendą zakres czasowy (1905-2014) jest wreszcie wynikiem dostępności dokumentacji kon-
100 serwatorskich pochodzących z konkretnego czasu. Zestawienie danych pod tym kątem zwraca uwagę na
fakt, że analizować możemy dopiero zabiegi wykonywane od lat 50. XX wieku, wiedza o wcześniejszych
realizacjach jest bowiem szczątkowa i trudno dostępna14.
Pomimo tych wszystkich czynników warunkujących wyniki i mających wpływ na margines błędu w ba-
daniach, otrzymane wyniki wskazują pewne trendy w postępowaniu konserwatorskim na terenie Polski.
W ramach analizy przyjęto również podział na typy stosowanych spoiw. W toku dalszych rozważań po-
jawiać się będą spoiwa mineralne, do których zaliczać będziemy wodę wapienną oraz wodorotlenek baru.
Osobną grupą będą preparaty krzemoorganiczne15. Następnie tradycyjne, naturalne spoiwa organiczne -
kazeina (wapienna, amoniakalna, boraksowa), kleje glutynowe, wosk czy jajo kurze. Ostatni typ stanowić
będą polimery syntetyczne.
OMÓWIENIE WYNIKÓW KWERENDY
Przeprowadzona kwerenda archiwalna dała nam przede wszystkim informacje, czym utrwalane były ma-
lowidła ścienne w Polsce historycznie i czym utrwala się je współcześnie. Na początek warto prześledzić
rozkład danych na tle kolejnych dekad XX wieku i początku wieku XXI. W przedstawionym na wykresie
zestawieniu (il. 4) możemy zauważyć wyraźny wzrost odnotowanych realizacji konserwatorskich w latach
50. XX wieku i stale utrzymującą się tendencję wzrostową w kolejnych dekadach16.
Przechodząc jednak do analizy szczegółowej, dopełnienie powyższych informacji stanowi umieszcze-
nie na tle kolejnych dekad typów spoiw utrwalających wybieranych przez konserwatorów (zob. il. 5). Na
zestawieniu tym widzimy, że od połowy XX wieku tradycyjne, naturalne spoiwa organiczne zaczęły być
wypierane przez żywice syntetyczne. Od lat 50. ewidentnie widać stopniowy, regularny wzrost liczby za-
biegów wykonywanych przy użyciu polimerów, przy jednoczesnym spadku zainteresowania spoiwami tra-
dycyjnymi - najczęściej stosowanymi do tej pory w konserwacji malowideł ściennych. Wyraźna dominacja
żywic syntetycznych nie sprawiła, że od razu całkowicie zrezygnowano ze spoiw tradycyjnych. Choć są one
stosowane również obecnie, to mają marginalny udział w całości utrwaleń. Zwraca natomiast uwagę nie-
zwykle mała liczba prób utrwalania wykonywanych z użyciem spoiw mineralnych i krzemoorganicznych.
Analizując dane pod tym kątem w sposób całościowy, możemy stwierdzić, że udział tworzyw syntetycz-
nych we współczesnej praktyce konserwatorskiej w Polsce jest dominujący i od połowy XX wieku dotyczy
80% zabiegów utrwalania malowideł ściennych, podczas gdy tradycyjne spoiwa organiczne to jedynie
16,7%, a spoiwa mineralne i krzemoorganiczne - 3,3%.
14 Rekord z 1905 r. jest wyjątkowym przypadkiem. Pochodzi z listu konserwatora J. Makarewicza do nieznanego adresata w sprawie
konserwacji polichromii w kaplicy Świętokrzyskiej w katedrze na Wawelu z 9 XI 1904, znajdującego się w zbiorach rodzinnych
D. Makarewicz-Dudek. Rekord z 1929 roku to wspomnienie Karola Dąbrowskiego, por. K. Dąbrowski, op. cit., s. 70. Wpis z 1934 roku
to natomiast wypis ze współczesnej dokumentacji konserwatorskiej dotyczącej konserwacji w kościele Bernardynów w Skępem:
B. Rouba, Dokumentacja badań i problematyki konserwatorskiej w koścele O.O. Bernardynów w Skępem, [b.m. wyd.] 1995.
15 Ze względu na sposób i charakter wzmacniania materiałów mineralnych preparaty krzemoorganiczne w ramach zestawiania
wyników kwerendy będą się jednak pojawiać razem ze spoiwami mineralnymi.
16 Zakres czasowy 2010-2014 jest krótszy, można jednak zauważyć proporcjonalny rozkład liczby rekordów.
ZOFIA KASZOWSKA
rekord. Co więcej, pomimo starań na tym etapie prac udało się zebrać dane w przeważającej Liczbie doty-
czące południowej Polski, z niewystarczającym udziałem malowideł z centralnej i północnej części kraju,
co było związane z ograniczoną liczbą udostępnionych dokumentacji konserwatorskich.
Pozostaje też kwestia dokładności i rzetelności relacji w dokumentacjach konserwatorskich, w których
często nie tylko brakuje danych (nazwy obiektu, dat, nazwisk wykonawców), ale również są one podawane
w sposób nieścisły (np. odnotowano utrwalenie Paraloidem czy polioctanem winylu, ale bez doprecyzo-
wania typu specyfiku). Niejednokrotnie znajdujemy również relacje, w których przeprowadzone zabiegi
były bardziej skomplikowane, niż przewidywała to kwerenda, np. dwukrotne utrwalenie malowidła dwie-
ma różnymi substancjami. Zdarzają się również relacje, w których zabiegu utrwalania nie odnotowujemy,
możemy mieć wtedy do czynienia z „brakiem informacji” (9,3% rekordów w kwerendzie) lub też z inten-
cjonalnym „niewykonaniem” zabiegu, gdyż obiekt tego nie wymagał (2,7%).
Objęty kwerendą zakres czasowy (1905-2014) jest wreszcie wynikiem dostępności dokumentacji kon-
100 serwatorskich pochodzących z konkretnego czasu. Zestawienie danych pod tym kątem zwraca uwagę na
fakt, że analizować możemy dopiero zabiegi wykonywane od lat 50. XX wieku, wiedza o wcześniejszych
realizacjach jest bowiem szczątkowa i trudno dostępna14.
Pomimo tych wszystkich czynników warunkujących wyniki i mających wpływ na margines błędu w ba-
daniach, otrzymane wyniki wskazują pewne trendy w postępowaniu konserwatorskim na terenie Polski.
W ramach analizy przyjęto również podział na typy stosowanych spoiw. W toku dalszych rozważań po-
jawiać się będą spoiwa mineralne, do których zaliczać będziemy wodę wapienną oraz wodorotlenek baru.
Osobną grupą będą preparaty krzemoorganiczne15. Następnie tradycyjne, naturalne spoiwa organiczne -
kazeina (wapienna, amoniakalna, boraksowa), kleje glutynowe, wosk czy jajo kurze. Ostatni typ stanowić
będą polimery syntetyczne.
OMÓWIENIE WYNIKÓW KWERENDY
Przeprowadzona kwerenda archiwalna dała nam przede wszystkim informacje, czym utrwalane były ma-
lowidła ścienne w Polsce historycznie i czym utrwala się je współcześnie. Na początek warto prześledzić
rozkład danych na tle kolejnych dekad XX wieku i początku wieku XXI. W przedstawionym na wykresie
zestawieniu (il. 4) możemy zauważyć wyraźny wzrost odnotowanych realizacji konserwatorskich w latach
50. XX wieku i stale utrzymującą się tendencję wzrostową w kolejnych dekadach16.
Przechodząc jednak do analizy szczegółowej, dopełnienie powyższych informacji stanowi umieszcze-
nie na tle kolejnych dekad typów spoiw utrwalających wybieranych przez konserwatorów (zob. il. 5). Na
zestawieniu tym widzimy, że od połowy XX wieku tradycyjne, naturalne spoiwa organiczne zaczęły być
wypierane przez żywice syntetyczne. Od lat 50. ewidentnie widać stopniowy, regularny wzrost liczby za-
biegów wykonywanych przy użyciu polimerów, przy jednoczesnym spadku zainteresowania spoiwami tra-
dycyjnymi - najczęściej stosowanymi do tej pory w konserwacji malowideł ściennych. Wyraźna dominacja
żywic syntetycznych nie sprawiła, że od razu całkowicie zrezygnowano ze spoiw tradycyjnych. Choć są one
stosowane również obecnie, to mają marginalny udział w całości utrwaleń. Zwraca natomiast uwagę nie-
zwykle mała liczba prób utrwalania wykonywanych z użyciem spoiw mineralnych i krzemoorganicznych.
Analizując dane pod tym kątem w sposób całościowy, możemy stwierdzić, że udział tworzyw syntetycz-
nych we współczesnej praktyce konserwatorskiej w Polsce jest dominujący i od połowy XX wieku dotyczy
80% zabiegów utrwalania malowideł ściennych, podczas gdy tradycyjne spoiwa organiczne to jedynie
16,7%, a spoiwa mineralne i krzemoorganiczne - 3,3%.
14 Rekord z 1905 r. jest wyjątkowym przypadkiem. Pochodzi z listu konserwatora J. Makarewicza do nieznanego adresata w sprawie
konserwacji polichromii w kaplicy Świętokrzyskiej w katedrze na Wawelu z 9 XI 1904, znajdującego się w zbiorach rodzinnych
D. Makarewicz-Dudek. Rekord z 1929 roku to wspomnienie Karola Dąbrowskiego, por. K. Dąbrowski, op. cit., s. 70. Wpis z 1934 roku
to natomiast wypis ze współczesnej dokumentacji konserwatorskiej dotyczącej konserwacji w kościele Bernardynów w Skępem:
B. Rouba, Dokumentacja badań i problematyki konserwatorskiej w koścele O.O. Bernardynów w Skępem, [b.m. wyd.] 1995.
15 Ze względu na sposób i charakter wzmacniania materiałów mineralnych preparaty krzemoorganiczne w ramach zestawiania
wyników kwerendy będą się jednak pojawiać razem ze spoiwami mineralnymi.
16 Zakres czasowy 2010-2014 jest krótszy, można jednak zauważyć proporcjonalny rozkład liczby rekordów.