DOI issue:
Artykuł i prace konserwatorskie
DOI article:Białek-Kostecka, Dorota; Forczek-Sajdak, Anna; Kaszowska, Zofia: Przyczynek do badań nad utrwalaniem malowideł ściennych w Polsce: dane z lat 1956-2014, pozyskane w ramach kwerendy archiwalnej w wybranych rejonach kraju
DOI Page / Citation link: https://doi.org/10.11588/diglit.49248#0103
PRZYCZYNEK DO BADAŃ NAD UTRWALANIEM MALOWIDEŁ...
Mimo że z prowadzonych od lat 90. XX wieku badań nad starzeniem się polimerów wynika, że ich
chemiczna i fizyczna degradacja wiąże się z żółknięciem, ciemnieniem, utratą przezroczystości, wzro-
stem lepkości i, co za tym idzie, z przyciąganiem kurzu, jak również z trudnościami z ich rozpuszczaniem,
a w konsekwencji również usuwaniem17. Zastanawia to szczególnie, jeśli zestawimy ten fakt z odejściem
od stosowania tradycyjnych spoiw, które często ciemniały lub zabielały powierzchnię malowideł, były też
nieodporne na mikroorganizmy, a z czasem stawały się nieodwracalne (np. kazeina, tempera jajowa, oleje
schnące), powodowały żółknięcie (np. gumy, żywice) lub też wybłyszczenia powierzchni (żelatyna, wo-
sk)18. Niewielka liczba prób z wykorzystaniem środków mineralnych jest z kolei związana z ich utrudnioną
aplikacją (długotrwały proces), trudnościami z kontrolowaniem zabiegu, koniecznością użycia dużej ilo-
ści wody i częstym powstawaniem zabieleń.
Następnym wartym analizy zagadnieniem jest popularność w polskiej praktyce konserwatorskiej po-
szczególnych preparatów utrwalających. Przedstawione na wykresie uproszczone zestawienie (zob. il. 6)
ukazuje najwyższe zastosowanie preparatów z rodziny Paraloidów19 (46 przykładów). Dokładniejsze prze-
studiowanie danych informuje nas jednak, że najpopularniejszym spoiwem do utrwalania malowideł
ściennych w Polsce okazał się Paraloid B-72, którego pierwsze użycie w przeprowadzonej kwerendzie
przypada na 1974, a ostatnie na 2013 rok. W sumie odnotowano 36 przykładów wyboru tego środka.
Drugim popularnym Paraloidem jest B-82 (7 odnotowanych zabiegów), pozostałe przykłady z tej rodziny
środków to pojedyncze zastosowania Paraloidu B-44 i B-52.
Kolejnym pod względem popularności środkiem był polioctan winylu (40 przykładów zastosowania
tego polimeru, w tym 12 rekordów odnotowujących mieszaninę polioctanu winylu z polialkoholem winy-
lu), stosowany w Polsce od 1956 roku20; ostatnie odnotowane w kwerendzie zastosowanie przypada na
1998 rok. Należy jednak zaznaczyć, że pod nazwą polioctan winylu kryje się polimer w różnych formach
chemicznych. Stosowano więc: roztwory polioctanu winylu w rozpuszczalnikach organicznych (21 utrwa-
leń), dyspersję polioctanu winylu samą lub we wspomnianej już wcześniej mieszaninie polialkoholem
winylu (17 odnotowań od 1956 roku, sama dyspersja nie pojawia się po 1979 roku, w mieszaninie zaś
jest ostatni raz odnotowana w 1984 roku) oraz polioctan winylu acetalowany21 (dwa zastosowania - 1956
i 1970 rok).
Następnym popularnym materiałem utrwalającym jest polialkohol winylu. Znajdujemy 21 przykła-
dów jego użycia (pierwsze - 1979, ostatnie - 2011), jednakże polialkohol winylu pojawia się znacznie
wcześniej, bo już w 1956 roku w ramach pionierskiej realizacji w Ostrzeszowie, jako składnik mieszaniny
utrwalającej z polioctanem winylu. Mieszaniny te występują w zestawieniu w latach 1956-1984. Oprócz
tego popularnego zestawu polialkohol odnajdujemy w mieszaninie z Primalem AC33 (jedna realizacja
- 1974).
Pośród polimerów syntetycznych, które odnajdujemy w kwerendzie, wymienić należy jeszcze: Klucel
G - hydroksypropylocelulozę (siedem przypadków między rokiem 2001 a 2011), metylocelulozę (pięć
zastosowań, głównie w latach 60., ostatni raz w 1969 roku).
Wśród tradycyjnych spoiw organicznych prym wiedzie kazeina (16 realizacji, pierwsza z 1957 roku, ostat-
nia - w 2011 roku), najczęściej jest to kazeina wapienna, następnie boraksowa i amoniakalna. We wcze-
snych latach konserwacji eksperymentowano ze spoiwami naturalnymi, tworząc różnego rodzaju emulsje
(w zestawieniu jest to grupa temper). Znajdujemy więc: emulsje olejno-kazeinowe (trzy przykłady, z lat
101
17 C.V. Horie, Materials for Conservation, Organie Consolidants, Adhesieves and Coatings, [b.m.] 2010, s. 38-43.
18 Informacje takie podaje w swoim podręczniku S. Stawicki, op. cit., s. 38-54, jak również K. Dąbrowski, op. cit., s. 69-71, opisując
przykłady zmian zaobserwowanych w konserwowanych obiektach.
19 J. Ciabach, Żywice i tworzywa sztuczne stosowane w konserwacji zabytków, UMK, Toruń 1998, s. 121. Nazwa „Paraloid" jest nazwą
handlową używaną przez firmę Rohm and Haas na rynku europejskim. Odnosi się do polimerów i kopolimerów akrylowych
występujących jako 100% żywice lub ich roztwory. W dokumentacjach zwykle jest używana nazwa fabryczna produktu,
w przeciwieństwie do polioctanu winylu, w przypadku którego rzadziej pojawiają się określenia handlowe.
20 Za E. Marxen-Wolska, op. cit., s. 185: „W Polsce polioctan winylu został zastosowany do konserwacji malowideł ściennych po raz
pierwszy w 1956 r. w Ostrzeszowie, w wyniku współpracy Katedry Technologii i Technik Malarskich UMK w Toruniu z Oddziałem
Pracowni Konserwacji Zabytków w Toruniu". W ramach tej realizacji utrwalono warstwę malarską „mieszaniną polioctanu winylu
w dyspersji wodnej z alkoholem poliwinylowym w stosunku 4:1 na wagę suchych żywic".
21 Był to produkt autorski chemika Romana Bilińskiego, który o jego właściwościach i sposobie otrzymywania pisze w: R. Biliński, op. cit.
Mimo że z prowadzonych od lat 90. XX wieku badań nad starzeniem się polimerów wynika, że ich
chemiczna i fizyczna degradacja wiąże się z żółknięciem, ciemnieniem, utratą przezroczystości, wzro-
stem lepkości i, co za tym idzie, z przyciąganiem kurzu, jak również z trudnościami z ich rozpuszczaniem,
a w konsekwencji również usuwaniem17. Zastanawia to szczególnie, jeśli zestawimy ten fakt z odejściem
od stosowania tradycyjnych spoiw, które często ciemniały lub zabielały powierzchnię malowideł, były też
nieodporne na mikroorganizmy, a z czasem stawały się nieodwracalne (np. kazeina, tempera jajowa, oleje
schnące), powodowały żółknięcie (np. gumy, żywice) lub też wybłyszczenia powierzchni (żelatyna, wo-
sk)18. Niewielka liczba prób z wykorzystaniem środków mineralnych jest z kolei związana z ich utrudnioną
aplikacją (długotrwały proces), trudnościami z kontrolowaniem zabiegu, koniecznością użycia dużej ilo-
ści wody i częstym powstawaniem zabieleń.
Następnym wartym analizy zagadnieniem jest popularność w polskiej praktyce konserwatorskiej po-
szczególnych preparatów utrwalających. Przedstawione na wykresie uproszczone zestawienie (zob. il. 6)
ukazuje najwyższe zastosowanie preparatów z rodziny Paraloidów19 (46 przykładów). Dokładniejsze prze-
studiowanie danych informuje nas jednak, że najpopularniejszym spoiwem do utrwalania malowideł
ściennych w Polsce okazał się Paraloid B-72, którego pierwsze użycie w przeprowadzonej kwerendzie
przypada na 1974, a ostatnie na 2013 rok. W sumie odnotowano 36 przykładów wyboru tego środka.
Drugim popularnym Paraloidem jest B-82 (7 odnotowanych zabiegów), pozostałe przykłady z tej rodziny
środków to pojedyncze zastosowania Paraloidu B-44 i B-52.
Kolejnym pod względem popularności środkiem był polioctan winylu (40 przykładów zastosowania
tego polimeru, w tym 12 rekordów odnotowujących mieszaninę polioctanu winylu z polialkoholem winy-
lu), stosowany w Polsce od 1956 roku20; ostatnie odnotowane w kwerendzie zastosowanie przypada na
1998 rok. Należy jednak zaznaczyć, że pod nazwą polioctan winylu kryje się polimer w różnych formach
chemicznych. Stosowano więc: roztwory polioctanu winylu w rozpuszczalnikach organicznych (21 utrwa-
leń), dyspersję polioctanu winylu samą lub we wspomnianej już wcześniej mieszaninie polialkoholem
winylu (17 odnotowań od 1956 roku, sama dyspersja nie pojawia się po 1979 roku, w mieszaninie zaś
jest ostatni raz odnotowana w 1984 roku) oraz polioctan winylu acetalowany21 (dwa zastosowania - 1956
i 1970 rok).
Następnym popularnym materiałem utrwalającym jest polialkohol winylu. Znajdujemy 21 przykła-
dów jego użycia (pierwsze - 1979, ostatnie - 2011), jednakże polialkohol winylu pojawia się znacznie
wcześniej, bo już w 1956 roku w ramach pionierskiej realizacji w Ostrzeszowie, jako składnik mieszaniny
utrwalającej z polioctanem winylu. Mieszaniny te występują w zestawieniu w latach 1956-1984. Oprócz
tego popularnego zestawu polialkohol odnajdujemy w mieszaninie z Primalem AC33 (jedna realizacja
- 1974).
Pośród polimerów syntetycznych, które odnajdujemy w kwerendzie, wymienić należy jeszcze: Klucel
G - hydroksypropylocelulozę (siedem przypadków między rokiem 2001 a 2011), metylocelulozę (pięć
zastosowań, głównie w latach 60., ostatni raz w 1969 roku).
Wśród tradycyjnych spoiw organicznych prym wiedzie kazeina (16 realizacji, pierwsza z 1957 roku, ostat-
nia - w 2011 roku), najczęściej jest to kazeina wapienna, następnie boraksowa i amoniakalna. We wcze-
snych latach konserwacji eksperymentowano ze spoiwami naturalnymi, tworząc różnego rodzaju emulsje
(w zestawieniu jest to grupa temper). Znajdujemy więc: emulsje olejno-kazeinowe (trzy przykłady, z lat
101
17 C.V. Horie, Materials for Conservation, Organie Consolidants, Adhesieves and Coatings, [b.m.] 2010, s. 38-43.
18 Informacje takie podaje w swoim podręczniku S. Stawicki, op. cit., s. 38-54, jak również K. Dąbrowski, op. cit., s. 69-71, opisując
przykłady zmian zaobserwowanych w konserwowanych obiektach.
19 J. Ciabach, Żywice i tworzywa sztuczne stosowane w konserwacji zabytków, UMK, Toruń 1998, s. 121. Nazwa „Paraloid" jest nazwą
handlową używaną przez firmę Rohm and Haas na rynku europejskim. Odnosi się do polimerów i kopolimerów akrylowych
występujących jako 100% żywice lub ich roztwory. W dokumentacjach zwykle jest używana nazwa fabryczna produktu,
w przeciwieństwie do polioctanu winylu, w przypadku którego rzadziej pojawiają się określenia handlowe.
20 Za E. Marxen-Wolska, op. cit., s. 185: „W Polsce polioctan winylu został zastosowany do konserwacji malowideł ściennych po raz
pierwszy w 1956 r. w Ostrzeszowie, w wyniku współpracy Katedry Technologii i Technik Malarskich UMK w Toruniu z Oddziałem
Pracowni Konserwacji Zabytków w Toruniu". W ramach tej realizacji utrwalono warstwę malarską „mieszaniną polioctanu winylu
w dyspersji wodnej z alkoholem poliwinylowym w stosunku 4:1 na wagę suchych żywic".
21 Był to produkt autorski chemika Romana Bilińskiego, który o jego właściwościach i sposobie otrzymywania pisze w: R. Biliński, op. cit.