DOI Artikel:
Dobrzeniecki, Tadeusz: Maiestas Domini w zabytkach polskich i obcych z Polską związanych: [1]
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.19558#0051
przede wszystkim owych znajdujących się we wschodnich niszach181. Natomiast A. Badawy
wysunął pogląd nie uzasadniając go bliżej — że jedynie w niszy celi opata Jeremiasza można by
dopatrywać się ołtarza w rodzaju ołtarza kryptowego z kościoła Sergiusza w Kairze182. Według
O. Nussbauma wschodnie nisze w Saqqara, Bawit i El Bagawat należy rozpatrywać oddzielnie
pomimo zgodności ich architektury i ikonografii183. W Saqqara nisze znajdują się w celach
zakonników, w Bawit i El Bagawat natomiast w grobowych kaplicach nekropoli. A. Weis zwrócił
uwagę, że właśnie wśród egipskich zakonników utrzymał się długi zwyczaj przenoszenia Eucha-
rystii po celebrowanej mszy do cel dla przechowywania i spożycia tego samego lub następnego
dnia184. Bogato ozdobiona wschodnia nisza służyła zapewne do przechowywania Eucharystii,
a nie do odprawiania liturgii mszalnej. W Saqqara chodzi nie o cele mieszkających oddzielnie
pustelników, ale zamknięty obszar klasztorny. Bazyli jednak donosi, że nawet każdy laik w Egipcie
przechowuje Eucharystię w swoim domu185. Ten zwyczaj mógł jeszcze trwać w klasztorze z końca
V w. Nie można nisz w Saqqara uznać za rzeczywiste eucharystyczne ołtarze również dlatego,
iż odrzucić należy przypuszczenie, że właśnie na Wschodzie w V/VI w. znaczna część zakonników
była kapłanami. Dlatego trzeba upatrywać tu nisze wotywne, w których może początkowo
przechowywano także Eucharystię; dopiero po odbudowie klasztoru w VII/VIII w. używano
je jako nisze ołtarzowe.
Natomiast w Bawit i El Bagawat nisze znajdują się w grobowych kaplicach nekropoli. Nie
można twierdzić, iż zakonnicy używali tych grobowych budowli jako cele, i dlatego i tu odpada
możliwość uznania nisz za miejsce przechowywania Eucharystii. Zapewne w tych niszach stały
stoły na ofiary i dopiero w późniejszym okresie odprawiano tu niekiedy msze żałobne186.
Z omawianych dotąd przykładów wynika, że sztuka syryjska i koptyjska stosowała na pod-
stawie wizji Ezechiela najwcześniejsze formy wozu Boga unoszonego przez cztery żywe istoty.
H. P. L'Orange wykazał genezę tego tronu, wywodzącą się z nieprzerwanej tradycji starożytnego
Wschodu187. Główne motywy wschodniego tronu — żywe istoty i koła — dostały się do ikono-
grafii tronującego Chrystusa. W syryjskim Kodeksie Rabuli z 586 r. miniatura oparta według
badań A. M. Frienda na monumentalnym wzorze — mozaice z V w. w jerozolimskim kościele
Wniebowstąpienia188 — ukazuje Chrystusa stojącego w kosmicznej tarczy podtrzymywanej
181 G r a b a r, Martyrium. I, jw., s. 83.
182 A. Badawy, L'art copte. Bulletin de l'Inst. d'Egypte, XXXIV, Le Caire 1953, s. 171.
183 O. Nussbaum, Der Standort des Liturgen am christlichen Altar vor dem Jahre 1000. Eine archâolo-
gische und liturgiegeschichtliche Untersuchung. I, Bonn 1965, cz. 3, Âgypten und Nubien, s. 108—110, cz. 2,
Abbildungen und Tafeln, il. 33: Bawit, plan kaplic I—XV.
184 W e i s, Ein vorjustinianischer Ikonentypus, jw., s. 50—51, przypis 171.
185 Basilius, ep. 93, Patrologia Graeca, 32, 485;
186 O. Nussbaum, Kloster, Priestermônch und Privatmesse. Bonn 1961, s. 23—27.
187 L' Orange, Studies, jw., s. 124—133: Throne-Chariot and Maiestas Domini, il. 90 (kodeks Rabuli),
il. 91, 92; Bawit, malowidła kaplic XXVI, VI.
188 L'Orange, jw., s. 125; W e 11 e n, Theotokos, jw., il. 16, s. 69—70.
47
wysunął pogląd nie uzasadniając go bliżej — że jedynie w niszy celi opata Jeremiasza można by
dopatrywać się ołtarza w rodzaju ołtarza kryptowego z kościoła Sergiusza w Kairze182. Według
O. Nussbauma wschodnie nisze w Saqqara, Bawit i El Bagawat należy rozpatrywać oddzielnie
pomimo zgodności ich architektury i ikonografii183. W Saqqara nisze znajdują się w celach
zakonników, w Bawit i El Bagawat natomiast w grobowych kaplicach nekropoli. A. Weis zwrócił
uwagę, że właśnie wśród egipskich zakonników utrzymał się długi zwyczaj przenoszenia Eucha-
rystii po celebrowanej mszy do cel dla przechowywania i spożycia tego samego lub następnego
dnia184. Bogato ozdobiona wschodnia nisza służyła zapewne do przechowywania Eucharystii,
a nie do odprawiania liturgii mszalnej. W Saqqara chodzi nie o cele mieszkających oddzielnie
pustelników, ale zamknięty obszar klasztorny. Bazyli jednak donosi, że nawet każdy laik w Egipcie
przechowuje Eucharystię w swoim domu185. Ten zwyczaj mógł jeszcze trwać w klasztorze z końca
V w. Nie można nisz w Saqqara uznać za rzeczywiste eucharystyczne ołtarze również dlatego,
iż odrzucić należy przypuszczenie, że właśnie na Wschodzie w V/VI w. znaczna część zakonników
była kapłanami. Dlatego trzeba upatrywać tu nisze wotywne, w których może początkowo
przechowywano także Eucharystię; dopiero po odbudowie klasztoru w VII/VIII w. używano
je jako nisze ołtarzowe.
Natomiast w Bawit i El Bagawat nisze znajdują się w grobowych kaplicach nekropoli. Nie
można twierdzić, iż zakonnicy używali tych grobowych budowli jako cele, i dlatego i tu odpada
możliwość uznania nisz za miejsce przechowywania Eucharystii. Zapewne w tych niszach stały
stoły na ofiary i dopiero w późniejszym okresie odprawiano tu niekiedy msze żałobne186.
Z omawianych dotąd przykładów wynika, że sztuka syryjska i koptyjska stosowała na pod-
stawie wizji Ezechiela najwcześniejsze formy wozu Boga unoszonego przez cztery żywe istoty.
H. P. L'Orange wykazał genezę tego tronu, wywodzącą się z nieprzerwanej tradycji starożytnego
Wschodu187. Główne motywy wschodniego tronu — żywe istoty i koła — dostały się do ikono-
grafii tronującego Chrystusa. W syryjskim Kodeksie Rabuli z 586 r. miniatura oparta według
badań A. M. Frienda na monumentalnym wzorze — mozaice z V w. w jerozolimskim kościele
Wniebowstąpienia188 — ukazuje Chrystusa stojącego w kosmicznej tarczy podtrzymywanej
181 G r a b a r, Martyrium. I, jw., s. 83.
182 A. Badawy, L'art copte. Bulletin de l'Inst. d'Egypte, XXXIV, Le Caire 1953, s. 171.
183 O. Nussbaum, Der Standort des Liturgen am christlichen Altar vor dem Jahre 1000. Eine archâolo-
gische und liturgiegeschichtliche Untersuchung. I, Bonn 1965, cz. 3, Âgypten und Nubien, s. 108—110, cz. 2,
Abbildungen und Tafeln, il. 33: Bawit, plan kaplic I—XV.
184 W e i s, Ein vorjustinianischer Ikonentypus, jw., s. 50—51, przypis 171.
185 Basilius, ep. 93, Patrologia Graeca, 32, 485;
186 O. Nussbaum, Kloster, Priestermônch und Privatmesse. Bonn 1961, s. 23—27.
187 L' Orange, Studies, jw., s. 124—133: Throne-Chariot and Maiestas Domini, il. 90 (kodeks Rabuli),
il. 91, 92; Bawit, malowidła kaplic XXVI, VI.
188 L'Orange, jw., s. 125; W e 11 e n, Theotokos, jw., il. 16, s. 69—70.
47