DOI Heft:
Część II. Sztuka późnośredniowieczna i wczesnonowożytna / Part II. Late Medieval and Early Modern Art
DOI Artikel:Sulikowska-Belczowska, Aleksandra: Ikony Jana Chrzciciela w kolekcji Muzeum Narodowego w Warszawie - ciało anioła, męczeńska śmierć, święte zwłoki
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.45361#0195
Aleksandra Sulikowska Ikony Jana Chrzciciela w kolekcji Muzeum Narodowego w Warszawie...
191
część tryptyku Deesis (il. 4)42. Ta pierwsza ikona, przedstawiająca Jana w całej postaci, w ujęciu
frontalnym, trzymającego w dłoni zwój, na którym wypisany jest tekst: lEAThl ÂTN ys
EOzKH K’L'^tAfA rp-feyH EO C6T0 1U1 Hp A, z dwoma scenami hagiograficznymi w dol-
nych narożnikach stanowi szczególne połączenie różnych konwencji ikonograficznych. Jest
to dzieło pochodzące być może z warsztatu przemyskiego, odpowiadające w dużej mierze
wzorcom nowożytnego malarstwa zachodnioeuropejskiego: oblicze i ciało Jana przedstawiono
jako ascetyczne i wychudzone, ale namalowano je „realistycznie”, usiłując oddać anatomię
i zastosować modelunek światłocieniowy; odrealnieniu postaci służą natomiast skrzydła u ra-
mion świętego, a także tłoczone ornamentalne tło ikony (il. 3).
Wspominane tutaj przedstawienie Chrystusa Amnos jest jednym z najbardziej znaczących
elementów ikonografii Jana Chrzciciela. Było ono bowiem tematem jednej z pierwszych
doktrynalnych wypowiedzi o ikonach wyrażonej przez sobór piąto-szósty w 692 roku, wedle
którego „na niektórych ikonach świętych wyobrażany jest, palcem Poprzednika wskazywany,
baranek” i zalecał, aby Jezus był na ikonach wyobrażany w swej ludzkiej postaci43. Chrystus -
Dziecię w poterionie symbolizuje eucharystię i ukazuje głęboką więź między Janem a Jezusem
i istotę poprzednictwa, jak również pośrednictwa świętego. Jan jawi się jako świadek wcielenia
Chrystusa44. Poprzez dokonanie chrztu przepowiada on przyszłą chwałę i zmartwychwstanie
Zbawiciela45. Na zwojach przedstawionych na ikonach realizujących ten temat ikonograficzny
wypisane są słowa: „Oto Baranek Boży, który gładzi grzechy świata. Pokajajcie się, bo zbliża się
Królestwo”, nawiązujące do fragmentu Ewangelii według św. Jana: „Oto Baranek Boży, który
gładzi grzechy świata. To jest Ten, o którym powiedziałem: Po mnie przyjdzie Mąż, który mnie
przewyższył godnością, gdyż był wcześniej ode mnie. Ja Go wcześniej nie znałem, ale przy-
szedłem chrzcić wodą w tym celu, aby On się objawił Izraelowi” (J 1,29-31). To wezwanie, choć
posiadające wymiar uniwersalny, w kontekście omawianych ikon należy rozumieć w związku
z atmosferą panującą w Rosji i na Ukrainie oraz powszechnym przekonaniem dużych grup
społecznych w okresie XVII-XIX wieku, że wkrótce nastąpi koniec świata46.
Żywot świętego Jana
Dzieje świętego Jana zostały opisane w ewangeliach, ale mają także bogaty kontekst apokry-
ficzny47. Zgodnie z Ewangelią według św. Łukasza, gdy „dla Elżbiety [...] nadszedł czas rozwią-
zania i urodziła syna”, a „jej sąsiedzi i krewni usłyszeli, że Pan okazał tak wielkie miłosierdzie
nad nią, cieszyli się z nią razem” (Ł 1,57-58). Apokryficzna Opowieść o Janie Chrzcicielu, któ-
rej autorem miał być Marek Ewangelista informuje po prostu, że „gdy od stworzenia świata
upłynęło pięć tysięcy pięćset lat bez sześciu miesięcy, z rozkazania Ducha Świętego narodził
42 Deska, szpongi, tempera, złocenia, 44 x 37,5 cm, nr inw. IK 45 MNW. Zob. Ikony. Przedstawienia ma-
ty jne z kolekcji Muzeum Narodowego w Warszawie, red. Aleksandra Sulikowska, Muzeum Narodowe w Warszawie,
Warszawa 2004, s. 237, kat. nr 94.
43 Cyril Mango, The Art of Byzantine Empire 312-1453. Sources and Documents, Prentice-Hall, Inc., Englewood
Cliffs, New Jersey 1972, s. 139.
44 K. Corrigan, op. cit., s. 3.
45 Ibidem, s. 6.
46 O. Tarasov, op. cit., s. 146-149.
47 Carl R. Kazmierski, John the Baptist: Prophet and Evangelist, The Liturgical Press, Collegeville, Minesota
s. 12.
191
część tryptyku Deesis (il. 4)42. Ta pierwsza ikona, przedstawiająca Jana w całej postaci, w ujęciu
frontalnym, trzymającego w dłoni zwój, na którym wypisany jest tekst: lEAThl ÂTN ys
EOzKH K’L'^tAfA rp-feyH EO C6T0 1U1 Hp A, z dwoma scenami hagiograficznymi w dol-
nych narożnikach stanowi szczególne połączenie różnych konwencji ikonograficznych. Jest
to dzieło pochodzące być może z warsztatu przemyskiego, odpowiadające w dużej mierze
wzorcom nowożytnego malarstwa zachodnioeuropejskiego: oblicze i ciało Jana przedstawiono
jako ascetyczne i wychudzone, ale namalowano je „realistycznie”, usiłując oddać anatomię
i zastosować modelunek światłocieniowy; odrealnieniu postaci służą natomiast skrzydła u ra-
mion świętego, a także tłoczone ornamentalne tło ikony (il. 3).
Wspominane tutaj przedstawienie Chrystusa Amnos jest jednym z najbardziej znaczących
elementów ikonografii Jana Chrzciciela. Było ono bowiem tematem jednej z pierwszych
doktrynalnych wypowiedzi o ikonach wyrażonej przez sobór piąto-szósty w 692 roku, wedle
którego „na niektórych ikonach świętych wyobrażany jest, palcem Poprzednika wskazywany,
baranek” i zalecał, aby Jezus był na ikonach wyobrażany w swej ludzkiej postaci43. Chrystus -
Dziecię w poterionie symbolizuje eucharystię i ukazuje głęboką więź między Janem a Jezusem
i istotę poprzednictwa, jak również pośrednictwa świętego. Jan jawi się jako świadek wcielenia
Chrystusa44. Poprzez dokonanie chrztu przepowiada on przyszłą chwałę i zmartwychwstanie
Zbawiciela45. Na zwojach przedstawionych na ikonach realizujących ten temat ikonograficzny
wypisane są słowa: „Oto Baranek Boży, który gładzi grzechy świata. Pokajajcie się, bo zbliża się
Królestwo”, nawiązujące do fragmentu Ewangelii według św. Jana: „Oto Baranek Boży, który
gładzi grzechy świata. To jest Ten, o którym powiedziałem: Po mnie przyjdzie Mąż, który mnie
przewyższył godnością, gdyż był wcześniej ode mnie. Ja Go wcześniej nie znałem, ale przy-
szedłem chrzcić wodą w tym celu, aby On się objawił Izraelowi” (J 1,29-31). To wezwanie, choć
posiadające wymiar uniwersalny, w kontekście omawianych ikon należy rozumieć w związku
z atmosferą panującą w Rosji i na Ukrainie oraz powszechnym przekonaniem dużych grup
społecznych w okresie XVII-XIX wieku, że wkrótce nastąpi koniec świata46.
Żywot świętego Jana
Dzieje świętego Jana zostały opisane w ewangeliach, ale mają także bogaty kontekst apokry-
ficzny47. Zgodnie z Ewangelią według św. Łukasza, gdy „dla Elżbiety [...] nadszedł czas rozwią-
zania i urodziła syna”, a „jej sąsiedzi i krewni usłyszeli, że Pan okazał tak wielkie miłosierdzie
nad nią, cieszyli się z nią razem” (Ł 1,57-58). Apokryficzna Opowieść o Janie Chrzcicielu, któ-
rej autorem miał być Marek Ewangelista informuje po prostu, że „gdy od stworzenia świata
upłynęło pięć tysięcy pięćset lat bez sześciu miesięcy, z rozkazania Ducha Świętego narodził
42 Deska, szpongi, tempera, złocenia, 44 x 37,5 cm, nr inw. IK 45 MNW. Zob. Ikony. Przedstawienia ma-
ty jne z kolekcji Muzeum Narodowego w Warszawie, red. Aleksandra Sulikowska, Muzeum Narodowe w Warszawie,
Warszawa 2004, s. 237, kat. nr 94.
43 Cyril Mango, The Art of Byzantine Empire 312-1453. Sources and Documents, Prentice-Hall, Inc., Englewood
Cliffs, New Jersey 1972, s. 139.
44 K. Corrigan, op. cit., s. 3.
45 Ibidem, s. 6.
46 O. Tarasov, op. cit., s. 146-149.
47 Carl R. Kazmierski, John the Baptist: Prophet and Evangelist, The Liturgical Press, Collegeville, Minesota
s. 12.