Muzeum Narodowe <Breslau> [Hrsg.]; Muzeum Śla̜skie <Breslau> [Hrsg.]: Roczniki Sztuki Śląskiej (1.1959)

38

ZBISŁAW MICHNIEWICZ

ryka IV, z herbem biało-czerwonym wprawdzie,
lecz w którym orzeł posiada koronę i zwyczajo-
wy na Śląsku półksiężyc?

Wśród wizerunków na licznych pieczęciach
Henryka brakuje zwyczajnego orła, typowego
dla heraldycznych tradycji Małopolski, ustalo-
nych tam za poprzedników Wrocławczyka.
A orzeł o formach naturalistycznych, widywany
często we Wrocławiu od r. 1272 na sekretnych
pieczęciach Henryka i odnowiony nawet po raz
trzeci w styczniu 1289 r. na sekretnej pieczęci
już z tytulaturą Krakowa i Sandomierza, W Z cl U.—
nym razie nie mógł w pełni zastąpić symboliki
godła o heraldycznej stylizacji15, jakie się
wcześniej przyjęło w Małopolsce. Heraldyczne
wizerunki Henryka ani na pieczęciach, ani też
na sarkofagu — nie wykazują herbu ziemi kra-
kowskiej. Zatem należy mniemać, iż koronowa-
ny herb z nagrobka powstał z innych całkiem
założeń symboliki polityczno-terytorialnej, przy
czym w zasadniczym zrębie swojej struktury,
dzięki półksiężycowi, został on nadal godłem ślą-
skim. 1 tutaj przyjdzie rozważyć w pierwszym
rzędzie, czy trafny jest domysł przedwojennej
literatury, poczytujący takie godło za herb zie-
mi krakowskiej zmodyfikowany półksiężycem
śląskim dla wyrażenia politycznego jednoczenia
się Małopolski ze Śląskiem za Henryka

Pomocą w dociekaniach stać się tu muszą
znowu pieczęcie, wśród których występuje okaz
z 1290 r., należący do wielkopolskiego Przemy-
śla II, a zaopatrzony godłem o analogicznym
wyglądzie. Książę, wyobrażony tam w całej po-
staci (il. 2), trzyma w jednej ręce tarczę z uko-
ronowanym orłem, który nosi jako przepaskę
półksiężyc na piersi, a za'em co do kształtów
stanowi pełny odpowiednik omawianej tarczy
herbowej z Henrykowego nagrobka; w drugiej
ręce Piasta widnieje chorągiew oznaczona zwyk-

15 Wyobrażenie naturalistycznego orła typuje sporą
część pieczęci sekretnych (osobiste, poufne!) Henry-
ka IV i książąt głogowskich, Konrada II i Henryka III.
Zna ich stragistyka śląska ogółem 7 odmian (zestawia
Nehmiz, s. 55). Należą według dat pierwszego wystą-
pienia: do Henryka IV (1272, 1280, 1289 r.), Konrada II
(1283 r.), Henryka III (1292, 1301, 1308 r.). W literaturze
naukowej uchodziły orły tego typu za symbole dewo-
cyjnego charakteru. Wydaje się jednak, że mamy do
czynienia przede wszystkim z symboliką terytorialną,
gdyż typem swoich wyobrażeń zbliżają się do wcze-
śniejszych pieczęci feudałów z godłami zwierzęcymi
o tradycjach wojskowo-chorągiewnych. Ponadto daty
pierwszych wystąpień pieczęci wiążą się zazwyczaj
z ważnymi dla ich posiadaczy okolicznościami poli-
tycznej lub wojskowej natury. W każdym razie nie
widać w symbolice takich orłów specjalnego związku
z terenem Krakowa. Obszerniejsze omówienie w ra-
mach przypisu niemożliwe.

ln Por. wyżej s. 35 oraz przyp. 3.

łym orłem bez udostojnienia i bez półksiężyca17.
Także i ta pieczęć była przedmiotem długotrwa-
łych debat w literaturze z uwagi na treść he-
raldyczną. Przy czym i tu kwalifikowano orła
zazwyczaj metryką krakowską, widząc w takim
ujęciu znak symboliczny przejętych przez Prze-
myśla po Henryku, wraz z dziedzictwem dziel-
nicy Małopolskiej, śląsko-krakowskich tradycji
programowych, a w następstwie i heraldycz-
nych 18. Ostatni z badaczy zagadnienia, K ę-

II. 2. Pieczęć Przemyśla II wielkopolskiego z r. 1290

trzyński, konstruował nową całkiem hipo-
tezę: przejście godła Wrocławczyka do rąk Prze-
myśla za pośrednictwem notariusza krakowskiej
kancelarii, Ślązaka Giselhera, działającego
w niej już za Henryka i pozostającego tam na-
dal za pobytu Przemysława w Krakowie. Tenże
Giselher — według Kętrzyńskiego — bez
żadnych myśli czy sugestii politycznych mógł
przenieść tradycje Henrykowego godła na pie-
częć PrzemyślaPrzypuszczenia takie oba-
lałyby przyjęcie XIV-wiecznej daty powstania
nagrobka Henryka, o ćwierć wieku przeszło
późniejszej od pojawienia się pieczęci Przemy-
śla. Upadają one zresztą w świetle prawidłowej

*' Piekosiński II, nr 205 — gdzie w opisie pomi-
nięto koronę i półksiężyc. Najlepsza reprodukcja zob.
Gumowski III, tabl. VIII, 2.

18 Tak Radzikowski, Balzer, Młkucki,
Gumowski; powątpiewał w polityczne przesłanki
tej recepcji Kętrzyński (Kętrzyński, s. 29). Ostat-
nio przyjmuje z pewnym wahaniem Baszkiewicz,
który nie analizuje zjawisk heraldycznej symboliki
zjednoczenia (Baszkiewicz I, s. 263).

10 Kętrzyński, s. 29.