DOI Heft:
Rozprawy i materiały
DOI Artikel:Cieński, Tadeusz: Z symboliki ikonograficznej śląskich nagrobków piastowskich XIV w.: [część I]
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.13592#0058
50
TADEUSZ CIEŃSKI
dobizną biskupa J. Wlaszima-Oćki w jego na-
grobku (1370 r.) w katedrze praskiej30 prawdo-
podobnie w intencji swego twórcy nie przedsta-
wiał psa pokojowego biskupa, ale raczej jeszcze
symbol jego wierności kościołowi w związku
z symboliką wiary31. Zespolenie formy reali-
stycznej i znaczenia symbolicznego tym łatwiej
zachodzić mogło u lwów, nie znanych z codzien-
nego doświadczenia, lecz przeważnie z symbo-
liki heraldycznej. Jakkolwiek z jednej strony
zupełna desymbolizacja jest faktem niekiedy
nawet w zabytku na piśmie stwierdzonym, jak
np. w nagrobku K. Talkenberga (zra. 1525 r.)
w Lwówku, na którym obok psa widnieje na-
pis „das... meyn getreuer Hund" 32, to jednakże
z drugiej strony inne zabytki, jak np. nagrobek
księdza z postacią duchownego stojącego na
smoku, z napisem „conculcdbit leonem et dra-
conem..., lub nagrobek młodej dziewczyny
z symbolicznym jednorożcem 33, oba z XVI w.,
dowodzą długotrwałości tradycji symbolizmu.
Jest on, mimo postępów realizmu, jeszcze długo
aktualny, a w okresie przejściowym zdaje się
towarzyszyć formie realistycznej. Okazuje się
zatem, że forma nie dostarcza wystarczającej
podstawy do stwierdzenia desymbolizacji mo-
tywu w intencji jego twórców. Wniosek ten
mieć może znaczenie dla interpretacji figur
ludzkich pod nagrobnymi podobiznami zmar-
łych.
III. POSTAĆ LUDZKA POD STOPAMI W PLASTYCE MONUMENTALNEJ
Postacie ludzkie pod stopami innej figury na
niej stojącej występują w plastyce monumen-
talnej lub dekoracyjnej. Nie próbując więc na-
wet ich wyliczania, najlepiej zebrać je od razu
w typy określone stosunkiem, w jakim obie
postacie pozostają do siebie.
Pierwszy wyróżniony typ obejmuje układy,
w których postać stojąca pozostaje do umie-
szczonej pod nią w stosunku przeciwdziałania,
w stosunku nieprzyjaznym, negatywnym. Po-
stać pod stopami ma wtedy znaczenie symbolu
zła, mniej lub więcej ogólnie przedstawionego,
zwyciężonego przez postać na nim stojącą.
Stosunek to podobny temu, jaki charaktery-
zuje pierwszą z wyróżnionych grup plastyki na-
grobnej z postacią zwierzęcą pod podobizną
zmarłego. Należą tu przede wszystkim Madon-
ny stojące na postaci ludzkiej, która swym zna-
czeniem odpowiada częściej tu spotykanej po-
staci lwa jako symbolowi zwyciężonego zła,
np. Madonna ze zbioru Leinhaasa 34 lub prawdo-
podobnie także Madonna z portalu półn. w ka-
tedrze w Amiens, opierająca stopę na głowie
wrogaS5. Podobne im są analogiczne układy
w grupach ukrzyżowania, w których Madonna
i św. Jan Ewangelista stoją na powalonych po-
staciach niewiary, np. w kościele zamkowym
w Wechselburgu36. Często postać określonego
świętego, apostoła, proroka depcze nieprzyja-
ciół, tak na przykład w portalu północnym ka-
tedry w Chartres postacie patriarchów stoją na
pokurczonych ciałach swych wrogów37. Po-
dobnie przedstawia się często apostołów, np.
w chórze katedry magdeburskiej, a też i świę-
tych lokalnych, np. św. Firmina w katedrze
w Amiens 38. Zdarza się, że obie postacie re-
prezentują jednostki, tak np. popularne na
Śląsku święte, Katarzyna i Barbara, stoją na
swych oprawcach — Maksencjuszu i Dioskurze.
Kiedy indziej obie są symbolami, np. w licz-
nych psychomachiach, tj. w przedstawieniach
walki cnót z występkami, mających swe
źródło literackie w poemacie Prudentiusa (np.
w północnym portalu katedry w Chartres
lub w jednym z zachodnich katedry sztras-
burskiej, gdzie stosunek negatywny jest do-
datkowo zaakcentowany wbijaniem lancy w cia-
ło wroga pod stopami)3i). Figury przedsta-
wione raz jako stojące na postaciach ludz-
kich mogą w innych wypadkach występować
na zwierzętach fantastycznych, np. św. Olaf,
który zginął w walce z poganami, stoi
raz na swym wrogu i zabójcy, innym razem'
depcze smoka z głową ludzką40. Dowodzi to
zapewne podwójnej roli tych postaci ludzkich
pod nogami świętego — reprezentujących sie-
bie samych, a ponadto stanowiących także
symbole zła, które wcielają. W tej drugiej funk-
cji mogą je niekiedy zastąpić inne postacie, jak
np. smok z posągu św- Olafa. Podobne zastęp-
stwo, przebiegające tylko w odmiennym kie-
runku, zajdzie także w wypadku, gdy postać
ludzka zastąpi symbol zwierzęcy pod nagrobną
podobizną zmarłego.
Istnieje również nieliczna grupa układów,
których postacie nie pozostają do siebie w sto-
sunku przeciwdziałania, jak w grupie pierw-
szej, ale przeciwnie, w stosunku nie wrogim,
pozytywnym. Tu należy np. królowa Saba sto-
jąca na Murzynie jako przedstawicielu ludów
egzotycznych oraz św. Grzegorz W. stojący na
swym sekretarzu, zapisującym słowa, które go-
łębica szepce mu w ucho — oba w katedrze
w Chartres 41, dalej Madonna na leżącej posta-
ci Dawida (?)42 lub postacie apostołów, świad-
ków objawienia, stojące na barkach proroków
wieszczących objawienie, jak np. w katedrze
w Bambergu43. Stosunki między elementami
układu pozytywnego w ogólności dadzą się
w każdym poszczególnym wypadku bliżej okre-
ślić, np. powyżej — jako stosunek zależności
poddanego wobec panującej, szczególniejszego
/
TADEUSZ CIEŃSKI
dobizną biskupa J. Wlaszima-Oćki w jego na-
grobku (1370 r.) w katedrze praskiej30 prawdo-
podobnie w intencji swego twórcy nie przedsta-
wiał psa pokojowego biskupa, ale raczej jeszcze
symbol jego wierności kościołowi w związku
z symboliką wiary31. Zespolenie formy reali-
stycznej i znaczenia symbolicznego tym łatwiej
zachodzić mogło u lwów, nie znanych z codzien-
nego doświadczenia, lecz przeważnie z symbo-
liki heraldycznej. Jakkolwiek z jednej strony
zupełna desymbolizacja jest faktem niekiedy
nawet w zabytku na piśmie stwierdzonym, jak
np. w nagrobku K. Talkenberga (zra. 1525 r.)
w Lwówku, na którym obok psa widnieje na-
pis „das... meyn getreuer Hund" 32, to jednakże
z drugiej strony inne zabytki, jak np. nagrobek
księdza z postacią duchownego stojącego na
smoku, z napisem „conculcdbit leonem et dra-
conem..., lub nagrobek młodej dziewczyny
z symbolicznym jednorożcem 33, oba z XVI w.,
dowodzą długotrwałości tradycji symbolizmu.
Jest on, mimo postępów realizmu, jeszcze długo
aktualny, a w okresie przejściowym zdaje się
towarzyszyć formie realistycznej. Okazuje się
zatem, że forma nie dostarcza wystarczającej
podstawy do stwierdzenia desymbolizacji mo-
tywu w intencji jego twórców. Wniosek ten
mieć może znaczenie dla interpretacji figur
ludzkich pod nagrobnymi podobiznami zmar-
łych.
III. POSTAĆ LUDZKA POD STOPAMI W PLASTYCE MONUMENTALNEJ
Postacie ludzkie pod stopami innej figury na
niej stojącej występują w plastyce monumen-
talnej lub dekoracyjnej. Nie próbując więc na-
wet ich wyliczania, najlepiej zebrać je od razu
w typy określone stosunkiem, w jakim obie
postacie pozostają do siebie.
Pierwszy wyróżniony typ obejmuje układy,
w których postać stojąca pozostaje do umie-
szczonej pod nią w stosunku przeciwdziałania,
w stosunku nieprzyjaznym, negatywnym. Po-
stać pod stopami ma wtedy znaczenie symbolu
zła, mniej lub więcej ogólnie przedstawionego,
zwyciężonego przez postać na nim stojącą.
Stosunek to podobny temu, jaki charaktery-
zuje pierwszą z wyróżnionych grup plastyki na-
grobnej z postacią zwierzęcą pod podobizną
zmarłego. Należą tu przede wszystkim Madon-
ny stojące na postaci ludzkiej, która swym zna-
czeniem odpowiada częściej tu spotykanej po-
staci lwa jako symbolowi zwyciężonego zła,
np. Madonna ze zbioru Leinhaasa 34 lub prawdo-
podobnie także Madonna z portalu półn. w ka-
tedrze w Amiens, opierająca stopę na głowie
wrogaS5. Podobne im są analogiczne układy
w grupach ukrzyżowania, w których Madonna
i św. Jan Ewangelista stoją na powalonych po-
staciach niewiary, np. w kościele zamkowym
w Wechselburgu36. Często postać określonego
świętego, apostoła, proroka depcze nieprzyja-
ciół, tak na przykład w portalu północnym ka-
tedry w Chartres postacie patriarchów stoją na
pokurczonych ciałach swych wrogów37. Po-
dobnie przedstawia się często apostołów, np.
w chórze katedry magdeburskiej, a też i świę-
tych lokalnych, np. św. Firmina w katedrze
w Amiens 38. Zdarza się, że obie postacie re-
prezentują jednostki, tak np. popularne na
Śląsku święte, Katarzyna i Barbara, stoją na
swych oprawcach — Maksencjuszu i Dioskurze.
Kiedy indziej obie są symbolami, np. w licz-
nych psychomachiach, tj. w przedstawieniach
walki cnót z występkami, mających swe
źródło literackie w poemacie Prudentiusa (np.
w północnym portalu katedry w Chartres
lub w jednym z zachodnich katedry sztras-
burskiej, gdzie stosunek negatywny jest do-
datkowo zaakcentowany wbijaniem lancy w cia-
ło wroga pod stopami)3i). Figury przedsta-
wione raz jako stojące na postaciach ludz-
kich mogą w innych wypadkach występować
na zwierzętach fantastycznych, np. św. Olaf,
który zginął w walce z poganami, stoi
raz na swym wrogu i zabójcy, innym razem'
depcze smoka z głową ludzką40. Dowodzi to
zapewne podwójnej roli tych postaci ludzkich
pod nogami świętego — reprezentujących sie-
bie samych, a ponadto stanowiących także
symbole zła, które wcielają. W tej drugiej funk-
cji mogą je niekiedy zastąpić inne postacie, jak
np. smok z posągu św- Olafa. Podobne zastęp-
stwo, przebiegające tylko w odmiennym kie-
runku, zajdzie także w wypadku, gdy postać
ludzka zastąpi symbol zwierzęcy pod nagrobną
podobizną zmarłego.
Istnieje również nieliczna grupa układów,
których postacie nie pozostają do siebie w sto-
sunku przeciwdziałania, jak w grupie pierw-
szej, ale przeciwnie, w stosunku nie wrogim,
pozytywnym. Tu należy np. królowa Saba sto-
jąca na Murzynie jako przedstawicielu ludów
egzotycznych oraz św. Grzegorz W. stojący na
swym sekretarzu, zapisującym słowa, które go-
łębica szepce mu w ucho — oba w katedrze
w Chartres 41, dalej Madonna na leżącej posta-
ci Dawida (?)42 lub postacie apostołów, świad-
ków objawienia, stojące na barkach proroków
wieszczących objawienie, jak np. w katedrze
w Bambergu43. Stosunki między elementami
układu pozytywnego w ogólności dadzą się
w każdym poszczególnym wypadku bliżej okre-
ślić, np. powyżej — jako stosunek zależności
poddanego wobec panującej, szczególniejszego
/