DOI Page / Citation link:
https://doi.org/10.11588/diglit.55691#0208
204
Jerzy Uścinowicz
w szczególności wynikający z sedna i celu prawo-
sławnego nabożeństwa, jakim jest zawsze sprawo-
wana w świątyni Święta Liturgia.
Wydzielenie się z Ruskiej Cerkwi Prawosławnej
wspólnoty Cerkwi Starowierskiej, popowców i bez-
popowców, stworzyło bowiem odmienną sytuację
eklezjologiczną, która wprost rzutowała na ukształ-
towanie się zmodyfikowanych rozwiązań prze-
strzennej struktury świątyni. Wprowadziły w jej
obrębie znaczne zróżnicowanie. Zmieniły jej status.
Ustanowiły także nowe znaczenia i przekazy inter-
pretacyjne ich treści, zmieniając jej „obraz całości”
i poszczególne jego elementy symbolicznej wymo-
wy. Analiza ich treści oraz ich znaczenia może dać
wyostrzony pogląd na temat występujących w prze-
strzeni świątyni ortodoksyjnej prawidłowości, ich
tradycji. Sedno ich zróżnicowania dotyczy głównie
najważniejszej, preferendalnej części świątyni pra-
wosławnej - sanktuarium („Świętego Świętych”)
z bemą-ołtarzem (prestołem), prothesis i absydy ze
„ścianą wschodnią” i synthrononem oraz najważ-
niejszej granicy pomiędzy nią a naosem („Święte-
go”). One bowiem związane są wprost z celebracją
Eucharystii oraz koncentracją modlitewnej energii
każdego nabożeństwa prawosławnego. Kluczem
tego zróżnicowania jest tutaj przegroda ołtarzowa
- ikonostas.
Przypomnijmy najpierw jaki jest jego status,
znaczenie, pozycja, ulokowanie w strukturze prze-
strzennej świątyni i symboliczna treść, tak, by moż-
na było stanowić później o tym, co zostało z nich
utrzymane, a co utracone w wyniku utrwalenia się,
dokonanego w Ruskiej Cerkwi Prawosławnej, ra-
skołu?
Ikonostas
Ikonostas13 to przypadek ściany w świątyni prawo-
sławnej szczególny. Jest on dlań elementem nie-
odzownym, sine ąua non pełni jej istnienia. Jego
wielowątkowa symbolika wynika ze statusu jaki
posiada on w tradycyjnej strukturze przestrzenno-
-liturgicznej świątyni.
Jest on utworem złożonym, zarówno w sensie
przekazu architektonicznego, jak ikonograficzne-
go. Ma swoją wewnętrzną strukturę, która czyni
zeń zarówno granicę-łącznik, granicę-przegrodę,
13 Ikonostas = s.c.s. [иконостас] = gr. [eikonostasion] = gr.
eikón [elxóv] - (ikona, obraz) + stasis [сгтаотсг] - (ustawienie).
Zob. Znosko (1983: 131).
jak i granicę-mobil inicjacyjny, a niekiedy także eks-
tatyczny. Chociaż w różnych typach ołtarzowych
przegród, zasłon, templonówczy ikonostasów ak-
cent na każdy z przejawów tej graniczności różnie
się rozkłada, to wymowa symboliczna ich zasadni-
czych elementów architektonicznych oraz ich upo-
rządkowanie, zarówno w skali struktury przegrody,
jak i w stosunku do struktury całej świątyni, jest we
wszystkich jednakowe i niezmienne w swym zasad-
niczym zarysie. Chociaż pełne ujawnienie symbo-
licznego sensu ołtarzowej przegrody cerkwi winien
być ujmowany w perspektywie diachronicznej - po-
przez ukazanie procesu jego ewolucyjnego rozwoju
- można by wskazać na te stałe aspekty symbolizmu
wszystkich jej typów i form, które w sensie archi-
tektonicznym można uznać za tradycyjne. Należy
przy tym nadmienić, że o ile symbolizm wyjściowej
formy wyrażania przegrody był symbolizmem typu
architektonicznego, o tyle w formie najbardziej roz-
winiętej akcentowanie przeniesione zostaje na wy-
rażanie ikonograficzne, które korespondując z po-
przednim w istotny sposób je rozwija i precyzuje,
ukazując ad oculos.
Już Św. Euzebiusz z Cezarei pisał o świątyni zbu-
dowanej w IV w. w Tyrze, w której biskup umieścił
ołtarz pośrodku i oddzielił go wspaniałą rzeźbioną
w drewnie przegrodą, by lud nie mógł zbliżać się
do ołtarza14. Innym razem autor ten, opisując jero-
zolimską świątynię Zmartwychwstania Pańskiego,
wskazuje, że „wklęsłość absydy była otoczona tylo-
ma kolumnami, ilu było apostołów”15 (il. 1).
Przegroda ołtarzowa jest więc od zarania swoje-
go powstania związana z częścią ołtarzową świąty-
ni, z jej sanktuarium16. Jej funkcją pierwotną było
wydzielenie go ze struktury świątyni, zaznaczenie
odmiennego statusu jej najświętszej w przestrzeni
świątyni części - „Świętego Świętych”. Bo to w niej
dokonuje się święte misterium, które jest podstawą
całego wewnętrznego podziału świątyni ortodok-
14 Utwór Św. Euzebiusza z Cezarei jest jednym z najstar-
szych zachowanych źródeł, w których pisze się o istnieniu, cha-
rakterze i funkcji przegrody ołtarzowej. Zob. Sw. Euzebiusz
z Cezarei, Historia Ecclesiastica 10,4; PG 20, 846 (cyt. (za:)
Успенский (1963: 226).
15 Euzebiusz z Cezarei, Yita Constantini 3, 38; PG 20,
1097-1100, (cyt. (za:) Успенский (1963: 226).
16 Sanktuarium = hebr. [vama] = bema = gr. [vaga] = łac.
[alte ara] = s.c.s. [алтарь] = ros. [святиище]. Grecka “bema”,
to miejsce podwyższone, nie dla wszystkich dostępne, tak
jak hebrajska “vama” - oznaczająca również miejsce wysokie
i trudno dostępne (bema=gr. trybunał, krzesło sędziego).
Por. Walter (1992: 321); Raes (1960: 56).
Jerzy Uścinowicz
w szczególności wynikający z sedna i celu prawo-
sławnego nabożeństwa, jakim jest zawsze sprawo-
wana w świątyni Święta Liturgia.
Wydzielenie się z Ruskiej Cerkwi Prawosławnej
wspólnoty Cerkwi Starowierskiej, popowców i bez-
popowców, stworzyło bowiem odmienną sytuację
eklezjologiczną, która wprost rzutowała na ukształ-
towanie się zmodyfikowanych rozwiązań prze-
strzennej struktury świątyni. Wprowadziły w jej
obrębie znaczne zróżnicowanie. Zmieniły jej status.
Ustanowiły także nowe znaczenia i przekazy inter-
pretacyjne ich treści, zmieniając jej „obraz całości”
i poszczególne jego elementy symbolicznej wymo-
wy. Analiza ich treści oraz ich znaczenia może dać
wyostrzony pogląd na temat występujących w prze-
strzeni świątyni ortodoksyjnej prawidłowości, ich
tradycji. Sedno ich zróżnicowania dotyczy głównie
najważniejszej, preferendalnej części świątyni pra-
wosławnej - sanktuarium („Świętego Świętych”)
z bemą-ołtarzem (prestołem), prothesis i absydy ze
„ścianą wschodnią” i synthrononem oraz najważ-
niejszej granicy pomiędzy nią a naosem („Święte-
go”). One bowiem związane są wprost z celebracją
Eucharystii oraz koncentracją modlitewnej energii
każdego nabożeństwa prawosławnego. Kluczem
tego zróżnicowania jest tutaj przegroda ołtarzowa
- ikonostas.
Przypomnijmy najpierw jaki jest jego status,
znaczenie, pozycja, ulokowanie w strukturze prze-
strzennej świątyni i symboliczna treść, tak, by moż-
na było stanowić później o tym, co zostało z nich
utrzymane, a co utracone w wyniku utrwalenia się,
dokonanego w Ruskiej Cerkwi Prawosławnej, ra-
skołu?
Ikonostas
Ikonostas13 to przypadek ściany w świątyni prawo-
sławnej szczególny. Jest on dlań elementem nie-
odzownym, sine ąua non pełni jej istnienia. Jego
wielowątkowa symbolika wynika ze statusu jaki
posiada on w tradycyjnej strukturze przestrzenno-
-liturgicznej świątyni.
Jest on utworem złożonym, zarówno w sensie
przekazu architektonicznego, jak ikonograficzne-
go. Ma swoją wewnętrzną strukturę, która czyni
zeń zarówno granicę-łącznik, granicę-przegrodę,
13 Ikonostas = s.c.s. [иконостас] = gr. [eikonostasion] = gr.
eikón [elxóv] - (ikona, obraz) + stasis [сгтаотсг] - (ustawienie).
Zob. Znosko (1983: 131).
jak i granicę-mobil inicjacyjny, a niekiedy także eks-
tatyczny. Chociaż w różnych typach ołtarzowych
przegród, zasłon, templonówczy ikonostasów ak-
cent na każdy z przejawów tej graniczności różnie
się rozkłada, to wymowa symboliczna ich zasadni-
czych elementów architektonicznych oraz ich upo-
rządkowanie, zarówno w skali struktury przegrody,
jak i w stosunku do struktury całej świątyni, jest we
wszystkich jednakowe i niezmienne w swym zasad-
niczym zarysie. Chociaż pełne ujawnienie symbo-
licznego sensu ołtarzowej przegrody cerkwi winien
być ujmowany w perspektywie diachronicznej - po-
przez ukazanie procesu jego ewolucyjnego rozwoju
- można by wskazać na te stałe aspekty symbolizmu
wszystkich jej typów i form, które w sensie archi-
tektonicznym można uznać za tradycyjne. Należy
przy tym nadmienić, że o ile symbolizm wyjściowej
formy wyrażania przegrody był symbolizmem typu
architektonicznego, o tyle w formie najbardziej roz-
winiętej akcentowanie przeniesione zostaje na wy-
rażanie ikonograficzne, które korespondując z po-
przednim w istotny sposób je rozwija i precyzuje,
ukazując ad oculos.
Już Św. Euzebiusz z Cezarei pisał o świątyni zbu-
dowanej w IV w. w Tyrze, w której biskup umieścił
ołtarz pośrodku i oddzielił go wspaniałą rzeźbioną
w drewnie przegrodą, by lud nie mógł zbliżać się
do ołtarza14. Innym razem autor ten, opisując jero-
zolimską świątynię Zmartwychwstania Pańskiego,
wskazuje, że „wklęsłość absydy była otoczona tylo-
ma kolumnami, ilu było apostołów”15 (il. 1).
Przegroda ołtarzowa jest więc od zarania swoje-
go powstania związana z częścią ołtarzową świąty-
ni, z jej sanktuarium16. Jej funkcją pierwotną było
wydzielenie go ze struktury świątyni, zaznaczenie
odmiennego statusu jej najświętszej w przestrzeni
świątyni części - „Świętego Świętych”. Bo to w niej
dokonuje się święte misterium, które jest podstawą
całego wewnętrznego podziału świątyni ortodok-
14 Utwór Św. Euzebiusza z Cezarei jest jednym z najstar-
szych zachowanych źródeł, w których pisze się o istnieniu, cha-
rakterze i funkcji przegrody ołtarzowej. Zob. Sw. Euzebiusz
z Cezarei, Historia Ecclesiastica 10,4; PG 20, 846 (cyt. (za:)
Успенский (1963: 226).
15 Euzebiusz z Cezarei, Yita Constantini 3, 38; PG 20,
1097-1100, (cyt. (za:) Успенский (1963: 226).
16 Sanktuarium = hebr. [vama] = bema = gr. [vaga] = łac.
[alte ara] = s.c.s. [алтарь] = ros. [святиище]. Grecka “bema”,
to miejsce podwyższone, nie dla wszystkich dostępne, tak
jak hebrajska “vama” - oznaczająca również miejsce wysokie
i trudno dostępne (bema=gr. trybunał, krzesło sędziego).
Por. Walter (1992: 321); Raes (1960: 56).