(Studia nad sztuką renesansu i baroku, Lublin, 1989)

O motywie niszy

39

żytnej, był praktycznie nie znany w średniowieczu7. W kościołach gotyckich
analogiczną funkcję spełniała konsola wraz z architektonicznym baldachi-
mem, jednakże ich typowa lokalizacja (na filarach lub skarpach)8 świadczy o
specjalnym znaczeniu całości, bliższym może nowożytnemu układowi postaci
(rzeźby) na tle pilastra9.
W sensie ideowym niewątpliwie bliższe wymowie nisz były galerie z figu-
rami na fasadach kościołów gotyckich, stanowiących amplifikację poprzez
zwielokrotnienie wcześniejszego motywu pojedynczej arkady. Symbolizowa-
ła ona, jak dowiedziono, „aedes imperatoriae” (Palatium Sacrum)10. Forma
taka widnieje m.in. na dyptychach z V w.11 Podobnych przykładów dostar-
czają również liczne przedstawienia władców na średniowiecznych miniatu-
rach.
Takie rozumienie formy zauważyć można sporadycznie - w północnych
Włoszech jeszcze w XV i XVI w. (fasada kościoła Certosa di Pavia - Amadeo
ze współpracownikami), gdzie elementy wzmacniające ściany (półfilary)
ozdobione zostały konchoidalnymi niszami zawierającymi figury świętych,
umieszczonymi w kilku „kondygnacjach”, mimo że w aspekcie formalnym
użycie drobnej zwielokrotnionej formy wklęsłej spowodowało osłabienie
struktury architektonicznej. W tym sensie gotyckie rozwiązanie z doczepio-
nymi do filarów figurami na konsolach, neutralnymi w stosunku do architek-
tury, jest niewątpliwie bardziej „klasyczne” od wspomnianego.
O ile jednak ten średniowieczny element stanowi formę bardziej autono-
miczną (formalnie, lecz nie funkcjonalnie - musi być przecież na czymś za-

7 Nie są nimi bowiem zbliżone w swej funkcji płyciny z płaskorzeźbami świętych pomiędzy
kanelowanymi pilastrami (fasada kościoła romańskiego St. Gilles du Gard i St. Trophime w Arles
- XII w.). Bliższe niewątpliwie kształtowi i funkcji niszy są baldachimowe wnęki na skarpach
fasady katedry w Wells i quasi nisze o maswerkowych zamknięciach zachodniej fasady katedry
w Reims - obie z XIII w. Reprodukcja tej ostatniej zamieszczona jest w P. Meyera Historii sztuki
europejskiej t. 1, Warszawa 1973). W pełnej formie, choć z gotycka wąskiej i wysmukłej, ukazuje
się nisza na północy Europy dopiero w XIV w. — Adam i Ewa z Ołtarza Gandawskiego, auto-
rstwa Huberta i Jana van Eycków (1432).
8 Właściwy i późnej sztuce gotyckiej, np. filary katedry w Kolonii, kościół św. Wawrzyńca
w Norymberdze oraz kościoły na Śląsku (Świdnica). Wcześniejszą formą tego motywu jest
baldachim, wsparty na czterech kolumnach, zdobiący skarpy przy fasadach (katedry w Reims
i Strasburgu).
9 Układ taki stanowi dosłowną interpretację słów Chrystusa, wyjętych z Apokalipsy: „Kto
zwycięży, uczynię go filarem w Kościele Boga mego” (Ap 3, 12).
10 E. B. Smith, Architectural Symbolism of Imperial Romę and the Middle Ages, Princeton
N. J. 1956, s. 37.
11 Dodatkowym argumentem przemawiającym za pokrewieństwem obu tych motywów jest
występująca w II-IV w. konchowa dekoracja w lukach arkadek, w których umieszczano postacie
bogów lub (od IV w.) świętych, jak np. na sarkofagu z Amelfii (II poł. II w.) czy na późniejszych
sarkofagach z Rawenny — ze sceną Traditio Legis z pocz. V w. (kościół San Francesco) oraz św.
Rinalda z ok. poł. V w. (katedra), a także na plakietkach tronu Maksymiliana z VI w. (Muzeum
Arcybiskupie).