(Studia nad sztuką renesansu i baroku, Lublin, 1993)

60

Roman Zwierzchowski

Na podobnej zasadzie oparto kompozycję porządków elewacji bocznych
(il. IV, IV A, 1) polegającą na zachowaniu względnej ciągłości dolnej kon-
dygnacji (stanowiącej w tym względzie kontynuację architektury dolnej kon-
dygnacji fasady), z tym tylko, że dokonano tu swoistej inwersji - w metodzie
rytmizowania podpór. O ile bowiem najgęstszy rytm pilastrów przypada na strefę
przejścia między głównymi częściami fasady (po trzy zdwojone pilastry) z ten-
dencją do rzednięcia ku środkowi tychże partii32, o tyle tu dzięki silnemu
zredukowaniu liczby podpór użyto ich do podkreślenia hierarchii ważności
poszczególnych członów organizmu kościoła. Przy tego rodzaju koncepcji pozio-
mego podziału gzymsu ujednolicającej czy wręcz "egalitaryzującej" wszystkie jego
człony odgrywa to pierwszorzędną rolę, przewyższającą nawet zbliżone oddziały-
wanie formą przez "budowanie w górę" za pomocą kondygnacji, co tu również
ma miejsce33 w postaci quasi-kondygnacji szczytów obu ramion poprzecznych.
W użytych tu formach pseudoporządku można widzieć przede wszystkim (analo-
gicznie do fasady) rodzaj podwyższonej attyki, zwieńczonej frontonikiem o
sfalowanej linii gzymsu koronującego, a nie edikulo-podobną strukturę kondy-
gnacjową. Jej detal osłabiony przez redukcję wskazuje bardziej na drugorzędny
w stosunku do dolnej charakter tej partii34. W istocie owo "zgęszczenie"
porządku elewacji bocznej przypada na: a) wieże - para pilastrów doryckich
jednostronnie zdwojonych i pełne belkowanie i gzyms - identyczne jak na
fasadzie, b) ramiona boczne - dwie pary pilastrów doryckich35 flankujących,
a właściwie wyodrębniających partie ramion z gładkiej obłej ściany (gzyms nad
pasem pilastrów ulega gierowaniu) z pozostawieniem szerokiej przerwy środko-
wego interkolumnium zawierającej obszerną prostokątną płycinę (analogiczny
"wgłębny" ruch gzymsu). Są to jedyne pilastry na ścianach korpusu jeśli nie
liczyć pilastrów wież. Im dalej na zewnątrz tego układu, tym proces "rzednięcia"
- redukcji porządku przybiera na sile, tuż za skrajną linią gierowania nad
zewnętrzną parą pilastrów zanika dolna płatew dwudzielnego (w pełnej wersji)
architrawu, by w miejscu pierwszej pary załamań ściany zaniknąć zupełnie wraz

32 Swoistą kulminacją tego procesu jest wspomniane przerwanie belkowania nad środkowym inter-
kolumnium fasady.
33 Pokrewnym rozwiązaniem jest stopniowanie wysokości kondygnacji, czego przykładów dostarczają
dwa pozostałe kościoły (Włodawa i Chełm). Różnica polega na dodawaniu wyższych kondygnacji, z jedno-
czesną zmianą wysokości poszczególnych "przęseł" kondygnacji.
34 Brak zdecydowanego określenia porządku "artykulacji" attyki sprawia, iż ma się wrażenie, jak gdyby
szczyt (fronton) wieńczyć miał bezpośrednio kondygnację dolną, jedynie z konieczności ulegając uniesieniu
i "prowizorycznemu" wypełnieniu powstałej luki przez ściankę attyki.
35 Mimo braku tryglifów oraz baz pilastrów wszystkie inne elementy (np. gzymsowanie) są identyczne
— całość niejako przechodzi w sposób ciągły z fasady, "gubiąc" po drodze niektóre elementy, co — jak
należy sądzić — ma podkreślić drugorzędny charakter tych partii w stosunku do fasady.