(Studia nad sztuką renesansu i baroku, Lublin, 1993)

Porządki architektoniczne w późnobarokowych kościołach Lubelszczyzny

239

ustawione zostały figury personifikujące cnoty. Ich głowy sięgają korynckich
głowic pilastrów zdobiących przednie powierzchnie filarków. Po raz pierwszy
więc zrodzona poza humanistycznym kręgiem idea przybrała humanistyczną
(choć jeszcze nie w pełni) formę140, w której posąg, pozbawiony elementów
wspomagających znaczeniowo i wyzwolony z ich ochronnego, w formalnym sen-
sie, oddziaływania, stanąwszy na własnych nogach, stał się równorzędnym pila-
strowi składnikiem struktury artystycznej dzieła — podkreśla to dobitnie wspól-
na u nich obu podstawa piedestału. Stanowi to istotny wyróżnik tego rozwią-
zania, świadczący o nowożytnym podejściu do tej formy, na podstawie zasad
obserwacji natury (mniej nieprawdopodobny, naturalniejszy sposób ustawienia
postaci) i tworzenia alegorii poprzez aluzyjne141 zestawienie dwóch względnie
niezależnych elementów (nie zaś "bezpośrednim podpisywaniem" jednego ele-
mentu drugim jemu podporządkowanemu). Przypomina to omawiany już wcześ-
niej pomysł dekoracji rzeźbiarskiej mauzoleum papieża Juliusza II, jednakże
wobec odmiennych treści jakie miały prezentować wyklucza to jakiekolwiek ich
powinowactwo.
Nie znaczy to, iż w sztuce doby nowożytnej to pierwsze, prototypowe rozwią-
zanie stało się dominujące. Siła gotyckiej tradycji odcisnęła w świadomości
twórców zbyt silne piętno. Do tych starszych wersji motywu sięgnęli twórcy
barokowego wystroju gotyckiego kościoła dominikanów w Krakowie, dodając (a
może tylko zastępując dawniejsze) znacznej wielkości posągi świętych, ustawione
na konsolach klasycznego kształtu, zawieszonych nisko na filarach międzynawo-
wych142.
Podobny typ dekoracji obejrzeć można i dzisiaj w kościele w Młodzawach
(Bażanka?) na Kielecczyźnie oraz w wydaniu malarskim w akademickim kościele
św. Anny w Krakowie (malowane "rzeźby" Apostołów na konsolach). Jest ono
o tyle ciekawsze, od obu wcześniej wymienionych, że występuje w pełnym kon-
tekście rozbudowanego ikonograficznego programu143, stanowiącego wg zamie-
rzeń jego twórców totalną ilustrację apokaliptycznej wizji Niebieskiego Jeru-
zalem, spotęgowanej w stosunku do potocznej symboliki kościelnego gmachu,

140 W podłuczach arkad znajdują się gotyckie jeszcze "maswerkowe" wypustki.
141 Zagadnienie alegoryki barokowej omówił obszernie W. Mrazek (Ikonologie der barocken Decken-
malerei "Sitzungsberichte ósterreichoscher Akademie der Wissenschaften, Philosophischhistorische Klasse"
228:1953 s. 38, 84). Pojęcia "aluzja" używam w szerszym rozumieniu niż wspomniany autor, odnoszący je
do osoby mecenasa. Trudno też traktować wielki pilaster w tle jako "atrybut" postaci wyobrażonej w
figurze.
142 Reprod. w: J. F r y c z. Restauracja i konserwacja zabytków architektury w Polsce w latach 1795-
1918. Warszawa 1975 il. 60 a s. 114. Wystrój barokowy zniszczony przez pożar ok. poł. XIX w.
143 Z. M a ś 1 i ń s k a - Nowakowa. Formy słowno-obrazowe dekoracji kościoła św. Anny w
Krakowie. W: Treści dzieła sztuki Materiały Sesji Stowarzyszenia Historyków Sztuki Gdańsk grudzień
1966, Warszawa 1969 s. 195-213.