DOI issue:
Studia
DOI article:Milewska, Wacława: Autorskie "ja" Jacka Malczewskiego, czyli o autoportretach malarza w świetle światopoglądu modernizmu i genezyjskiej filozofii Juliusza Słowackiego (w 160. rocznicę urodzin artysty)
DOI Page / Citation link:https://doi.org/10.11588/diglit.54564#0184
Wacława Milewska
36
37
38
39
40
41
42
43
44
45
46
47
48
49
„Tygodnik Ilustrowany", 1914, nr 3, s. 44. Malczew-
ski przyznał, że w stanach twórczego natchnienia cza-
sowo tracił kontakt z rzeczywistością, widział rzeczy
niedostrzegalne dla innych i utrwalał je. Wizje znikały
i szybko zacierały się w pamięci, tak, że ich obraz bywał
zaskoczeniem dla samego artysty. Słowacki w okresie
mistycznym tak pisał do matki: „Teraz ci powiem moja
droga, że ja sobie żadnego z moich utworów teraźniej-
szych wytłumaczyć nie mogę - nie wiem bowiem, skąd
przychodzą i dokąd idą - ale czasem względem nich
są dziwne okoliczności, które mi dowodzą dziwnego
związku tych rzeczy ze światem niewidzialnym, a stąd
i potrzeby ich dowodzą...". List do matki z 8 X 1844,
w: Korespondencja Juliusza Słowackiego..., t. 2, s. 59.
Wyjście z Akademii, 1901, Muzeum Narodowe
w Krakowie.
Autoportret z Eurydyką i Hermesem, 1914, wł. prywat-
na; Orfeusz i Eurydyka, 1918, wł. prywatna.
Dante i Wergili, 1915, Muzeum Narodowe w Krakowie;
Dante i Wergili, 1915, kat. 44. aukcji Rempexu, 1998.
Autoportret wjakuckiej czapce, 1907, Muzeum Narodo-
we w Poznaniu, Fundacja Raczyńskich; Anhelli, 1918,
Muzeum Narodowe w Krakowie.
Wyjście w świat (z cyklu: „Moje życie"), 1915,Muzeum
Narodowe w Poznaniu; Powrót (z cyklu: „Moje życie"),
1914, Muzeum Narodowe w Poznaniu; Rok 62, 1916,
Muzeum Narodowe w Krakowie.
Autoportret z Muzą, 1905, Lwowska Galeria Sztuki;
Autoportret w zbroi, 1908, Muzeum Narodowe w War-
szawie (depozyt); Polski Hektor, 1913, wł. prywatna;
Autoportret w zbroi, 1914, Muzeum Narodowe w War-
szawie ; Autoportret w zbroi, 1919, Muzeum Narodowe
w Kielcach.
Tobiasz i Parki, 1912, Muzeum Narodowe w Poznaniu.
Salome z głową św. Jana Chrzciciela, wł. prywatna
(depozyt w Muzeum Narodowym w Krakowie).
Finis Poloniae, 1906, wł. prywatna; Autoportret jako
św. Franciszek z Parkami, satyrami i chimerą, 1908,
Muzeum Narodowe w Warszawie.
Grosz czynszowy (tryptyk), 1908, Muzeum Narodo-
we w Poznaniu; Chrystus w Emaus, tryptyk, 1908, za-
giniony; Chrystus w Emaus (tryptyk 1909), Muzeum
Narodowe w Warszawie; Chrystus w Emaus, 1921,
wł. prywatna; Salome z głową Jana Chrzciciela, 1908,
wł. prywatna (depozyt w MNK); Chrystus w Emaus,
1909, Lwowska Galeria Sztuki; Chrystus przed Piła-
tem,1910, Lwowska Galeria Sztuki; Chrystus i Sama-
rytanka, 1909, Muzeum Archidiecezji Warszawskiej;
Chrystus i Samarytanka, 1910, wł. prywatna; Chrystus
i Samarytanka, 1911, wł. prywatna; Chrystus i Samary-
tanka, 1912, Lwowska Galeria Sztuki; Chrystus i jaw-
nogrzesznica, 1910, wł. prywatna; Niewierny Tomasz,
1910, wł. prywatna; Kuszenie Chrystusa, 1911, zagi-
niony, repr.: L. Piniński, Wystawa zbiorowa prac Jacka
Malczewskiego, Sztuki Piękne, R. I, 1924/1925, s. 213.
Przepowiednia Ezechiela (tryptyk), 1918, wł. prywat-
na; Proroctwo Ezechiela, 1919,Muzeum Sztuki w Łodzi.
Muzyka pól, 1907, Muzeum Narodowe w Gdańsku.
Autoportret z satyrem i chimerą, 1901, Muzeum Naro-
dowe w Krakowie; Prawo, Ojczyna, Sztuka (tryptyk),
1903, Muzeum Narodowe we Wrocławiu; Autopor-
tret z Muzą, 1905, Lwowska Galeria Sztuki; Moje mo-
dele (tryptyk), 1909, Muzeum Narodowe w Krako-
wie; Pożegnanie z pracownią, 1913, Muzeum Śląskie
w Katowicach; Autoportret, [ok. 1914], Muzeum Na-
rodowe w Krakowie; Autoportret w białym stroju, 1914,
Muzeum Narodowe w Krakowie.
Autoportret z faunami (tryptyk - cz. środk.), Lwow-
ska Galeria Sztuki; Chwila tworzenia - harpia we
śnie, 1907, wł. prywatna; Na jednej strunie - Autopor-
tret, 1908, Muzeum Narodowe w Warszawie; Muzy-
ka - Autoportret, 1908, Muzeum Okręgowe w Rado-
miu; Autoportret w zbroi, 1908, Muzeum Narodowe
w Warszawie (depozyt).
50 O tej przemianie w twórczości artysty Wiesław
Juszczak pisał tak: „Owego decydującego zwrotu do-
konał Malczewski nie tak, jak się go w tamtym czasie
najczęściej zwykło dokonywać: nie poprzez zmianę
konwencji przedstawienia, zmianę zupełną przed-
tem stosowanych rygorów warsztatowych, zmianę
tego 'jak', o którego uznanie walczył równocześnie
Witkiewicz. Malczewski poddał gruntownej rewizji
i w oryginalny sposób zrewolucjonizował sferę tego
'co"'. W Juszczak, Narracja i przestrzeń w malarstwie
Malczewskiego. Notatki z wystawypoznańskiej, w: Idem,
Wędrówka do źródeł, Gdańsk 2009, s. 444.
51 Według gnostyków istnieją trzy poziomy możliwo-
ści doświadczania uniwersum: czucie (właściwe pro-
stym organizmom i zwierzętom), prosta świadomość
i samoświadomość. Świadomość mistyczna to czwar-
ty, najwyższy poziom zmysłu mentalnego.
52 M. Siemek, op. cit., s. 352.
53 Do syntezy dążono także w nauce. W Polsce pro-
pagatorem tej idei był filozof Maurycy Straszewski,
który postulował stworzenie syntetycznej wiedzy na
gruncie nowej metafizyki. „Nauki poszczególne - pi-
sał - zajmują się niektórymi zakresami rzeczywisto-
ści, filozofia zmierzając do ogólnego obrazu może być
przydatną dla tych nauk także i w tym, że uświadomi
im związki różnych zakresów odrębnych z całością".
M. Straszewski, W dążeniu do syntezy. Pomysły i szki-
ce z lat 1877-1907, Warszawa 1908, s. 144. W poglą-
dach tych był zresztą kontynuatorem swego mistrza
z uniwersytetu w Getyndze, Hermanna Lotzego, któ-
ry twierdził, że Widok całości wszechświata jest ze
wszech stron cudem i poezją, prozą są tylko ciasne
i jednostronne ujęcia drobnych zakresów rzeczywisto-
ści". Cyt. za: M. Straszewski, Pomysły do syntezy. Wy-
kład wygłoszony w auli Uniw. Jag. w dniu 4-ym grudnia
1902 r., Kraków 1903, s. 30. Lotze uważał przy tym, że
choć nie każdy człowiek jest powołany do osiągnięcia
pełni poznania, to jednak powinien zgłębiać wiedzę,
która wskazuje drogę ku syntezie.
54 Na ten ważny aspekt filozofii twórczości Malczew-
skiego zwróciła uwagę Katarzyna Nowakowska-Sito,
w komentarzu do interpretacji obrazu Błędne koło
przez Stanisława Witkiewicza: „Stworzenie syntezy,
obejmującej całość życia i jego zjawisk, odsłaniającej na
moment tajemnicę bytu, było zatem możliwe jedynie
poprzez odrzucenie wszelkich (także artystycznych)
zewnętrznych ograniczeń i poddanie porządku sztuki
ekspresji duszy artysty, której istotę (...),wprzekona-
niu o materialno-duchowej jedności świata, uważano
za tożsamą z istotą absolutu". K. Nowakowska-Sito,
Między Wawelem a Akropolem. Antyk i mit w sztuce
polskiej przełomu XIX i XX wieku, Warszawa 1996, s. 32.
55 J. Malczewski, Ankieta Przeglądu Powszechnego, 1906,
t. XC, s. 80. Ankieta dotyczyła współczesnych zadań
katolicyzmu. Malczewski był wybranym responden-
tem tego miesięcznika wydawanego przez jezuitów.
W pierwszych latach XX w. zakon prowadził z ramie-
nia Watykanu krucjatę przeciwko ruchowi moder-
nistycznemu w Kościele katolickim. Temat ankiety
ewidentnie sondował prawomyślność religijną wśród
polskich „warstw oświeconych" - inteligencji, zie-
miaństwa, arystokracji. Odpowiedź Malczewskiego
została opublikowana w tomie XC 1906 r., na
s. 80, zob.: http://www.przegladpowszechny.pl/
178
36
37
38
39
40
41
42
43
44
45
46
47
48
49
„Tygodnik Ilustrowany", 1914, nr 3, s. 44. Malczew-
ski przyznał, że w stanach twórczego natchnienia cza-
sowo tracił kontakt z rzeczywistością, widział rzeczy
niedostrzegalne dla innych i utrwalał je. Wizje znikały
i szybko zacierały się w pamięci, tak, że ich obraz bywał
zaskoczeniem dla samego artysty. Słowacki w okresie
mistycznym tak pisał do matki: „Teraz ci powiem moja
droga, że ja sobie żadnego z moich utworów teraźniej-
szych wytłumaczyć nie mogę - nie wiem bowiem, skąd
przychodzą i dokąd idą - ale czasem względem nich
są dziwne okoliczności, które mi dowodzą dziwnego
związku tych rzeczy ze światem niewidzialnym, a stąd
i potrzeby ich dowodzą...". List do matki z 8 X 1844,
w: Korespondencja Juliusza Słowackiego..., t. 2, s. 59.
Wyjście z Akademii, 1901, Muzeum Narodowe
w Krakowie.
Autoportret z Eurydyką i Hermesem, 1914, wł. prywat-
na; Orfeusz i Eurydyka, 1918, wł. prywatna.
Dante i Wergili, 1915, Muzeum Narodowe w Krakowie;
Dante i Wergili, 1915, kat. 44. aukcji Rempexu, 1998.
Autoportret wjakuckiej czapce, 1907, Muzeum Narodo-
we w Poznaniu, Fundacja Raczyńskich; Anhelli, 1918,
Muzeum Narodowe w Krakowie.
Wyjście w świat (z cyklu: „Moje życie"), 1915,Muzeum
Narodowe w Poznaniu; Powrót (z cyklu: „Moje życie"),
1914, Muzeum Narodowe w Poznaniu; Rok 62, 1916,
Muzeum Narodowe w Krakowie.
Autoportret z Muzą, 1905, Lwowska Galeria Sztuki;
Autoportret w zbroi, 1908, Muzeum Narodowe w War-
szawie (depozyt); Polski Hektor, 1913, wł. prywatna;
Autoportret w zbroi, 1914, Muzeum Narodowe w War-
szawie ; Autoportret w zbroi, 1919, Muzeum Narodowe
w Kielcach.
Tobiasz i Parki, 1912, Muzeum Narodowe w Poznaniu.
Salome z głową św. Jana Chrzciciela, wł. prywatna
(depozyt w Muzeum Narodowym w Krakowie).
Finis Poloniae, 1906, wł. prywatna; Autoportret jako
św. Franciszek z Parkami, satyrami i chimerą, 1908,
Muzeum Narodowe w Warszawie.
Grosz czynszowy (tryptyk), 1908, Muzeum Narodo-
we w Poznaniu; Chrystus w Emaus, tryptyk, 1908, za-
giniony; Chrystus w Emaus (tryptyk 1909), Muzeum
Narodowe w Warszawie; Chrystus w Emaus, 1921,
wł. prywatna; Salome z głową Jana Chrzciciela, 1908,
wł. prywatna (depozyt w MNK); Chrystus w Emaus,
1909, Lwowska Galeria Sztuki; Chrystus przed Piła-
tem,1910, Lwowska Galeria Sztuki; Chrystus i Sama-
rytanka, 1909, Muzeum Archidiecezji Warszawskiej;
Chrystus i Samarytanka, 1910, wł. prywatna; Chrystus
i Samarytanka, 1911, wł. prywatna; Chrystus i Samary-
tanka, 1912, Lwowska Galeria Sztuki; Chrystus i jaw-
nogrzesznica, 1910, wł. prywatna; Niewierny Tomasz,
1910, wł. prywatna; Kuszenie Chrystusa, 1911, zagi-
niony, repr.: L. Piniński, Wystawa zbiorowa prac Jacka
Malczewskiego, Sztuki Piękne, R. I, 1924/1925, s. 213.
Przepowiednia Ezechiela (tryptyk), 1918, wł. prywat-
na; Proroctwo Ezechiela, 1919,Muzeum Sztuki w Łodzi.
Muzyka pól, 1907, Muzeum Narodowe w Gdańsku.
Autoportret z satyrem i chimerą, 1901, Muzeum Naro-
dowe w Krakowie; Prawo, Ojczyna, Sztuka (tryptyk),
1903, Muzeum Narodowe we Wrocławiu; Autopor-
tret z Muzą, 1905, Lwowska Galeria Sztuki; Moje mo-
dele (tryptyk), 1909, Muzeum Narodowe w Krako-
wie; Pożegnanie z pracownią, 1913, Muzeum Śląskie
w Katowicach; Autoportret, [ok. 1914], Muzeum Na-
rodowe w Krakowie; Autoportret w białym stroju, 1914,
Muzeum Narodowe w Krakowie.
Autoportret z faunami (tryptyk - cz. środk.), Lwow-
ska Galeria Sztuki; Chwila tworzenia - harpia we
śnie, 1907, wł. prywatna; Na jednej strunie - Autopor-
tret, 1908, Muzeum Narodowe w Warszawie; Muzy-
ka - Autoportret, 1908, Muzeum Okręgowe w Rado-
miu; Autoportret w zbroi, 1908, Muzeum Narodowe
w Warszawie (depozyt).
50 O tej przemianie w twórczości artysty Wiesław
Juszczak pisał tak: „Owego decydującego zwrotu do-
konał Malczewski nie tak, jak się go w tamtym czasie
najczęściej zwykło dokonywać: nie poprzez zmianę
konwencji przedstawienia, zmianę zupełną przed-
tem stosowanych rygorów warsztatowych, zmianę
tego 'jak', o którego uznanie walczył równocześnie
Witkiewicz. Malczewski poddał gruntownej rewizji
i w oryginalny sposób zrewolucjonizował sferę tego
'co"'. W Juszczak, Narracja i przestrzeń w malarstwie
Malczewskiego. Notatki z wystawypoznańskiej, w: Idem,
Wędrówka do źródeł, Gdańsk 2009, s. 444.
51 Według gnostyków istnieją trzy poziomy możliwo-
ści doświadczania uniwersum: czucie (właściwe pro-
stym organizmom i zwierzętom), prosta świadomość
i samoświadomość. Świadomość mistyczna to czwar-
ty, najwyższy poziom zmysłu mentalnego.
52 M. Siemek, op. cit., s. 352.
53 Do syntezy dążono także w nauce. W Polsce pro-
pagatorem tej idei był filozof Maurycy Straszewski,
który postulował stworzenie syntetycznej wiedzy na
gruncie nowej metafizyki. „Nauki poszczególne - pi-
sał - zajmują się niektórymi zakresami rzeczywisto-
ści, filozofia zmierzając do ogólnego obrazu może być
przydatną dla tych nauk także i w tym, że uświadomi
im związki różnych zakresów odrębnych z całością".
M. Straszewski, W dążeniu do syntezy. Pomysły i szki-
ce z lat 1877-1907, Warszawa 1908, s. 144. W poglą-
dach tych był zresztą kontynuatorem swego mistrza
z uniwersytetu w Getyndze, Hermanna Lotzego, któ-
ry twierdził, że Widok całości wszechświata jest ze
wszech stron cudem i poezją, prozą są tylko ciasne
i jednostronne ujęcia drobnych zakresów rzeczywisto-
ści". Cyt. za: M. Straszewski, Pomysły do syntezy. Wy-
kład wygłoszony w auli Uniw. Jag. w dniu 4-ym grudnia
1902 r., Kraków 1903, s. 30. Lotze uważał przy tym, że
choć nie każdy człowiek jest powołany do osiągnięcia
pełni poznania, to jednak powinien zgłębiać wiedzę,
która wskazuje drogę ku syntezie.
54 Na ten ważny aspekt filozofii twórczości Malczew-
skiego zwróciła uwagę Katarzyna Nowakowska-Sito,
w komentarzu do interpretacji obrazu Błędne koło
przez Stanisława Witkiewicza: „Stworzenie syntezy,
obejmującej całość życia i jego zjawisk, odsłaniającej na
moment tajemnicę bytu, było zatem możliwe jedynie
poprzez odrzucenie wszelkich (także artystycznych)
zewnętrznych ograniczeń i poddanie porządku sztuki
ekspresji duszy artysty, której istotę (...),wprzekona-
niu o materialno-duchowej jedności świata, uważano
za tożsamą z istotą absolutu". K. Nowakowska-Sito,
Między Wawelem a Akropolem. Antyk i mit w sztuce
polskiej przełomu XIX i XX wieku, Warszawa 1996, s. 32.
55 J. Malczewski, Ankieta Przeglądu Powszechnego, 1906,
t. XC, s. 80. Ankieta dotyczyła współczesnych zadań
katolicyzmu. Malczewski był wybranym responden-
tem tego miesięcznika wydawanego przez jezuitów.
W pierwszych latach XX w. zakon prowadził z ramie-
nia Watykanu krucjatę przeciwko ruchowi moder-
nistycznemu w Kościele katolickim. Temat ankiety
ewidentnie sondował prawomyślność religijną wśród
polskich „warstw oświeconych" - inteligencji, zie-
miaństwa, arystokracji. Odpowiedź Malczewskiego
została opublikowana w tomie XC 1906 r., na
s. 80, zob.: http://www.przegladpowszechny.pl/
178