34
35
36
37
38
39
40
41
42
43
44
45
46
47
Agnieszka Salamon-Radecka
106
aller Zeiten und Vólker, [ hrsg. Von A. Beyer, B. Savoy,
W Tegethoff], Band 77: Izaguirre - Jerace, Berlin
2013, s. 293).
Adressbuch fiir Miinchen und Umgebung 1910, hrsgb.
von der Kgl. Polizeidirektion..., Miinchen, Teil. I,
s. 183; Teil. III, s. 84; Teil. III, s. 94, https: / /bildsuche.
digitale-sammhmgen.de / index.html ? c= viewer&ban
dnummer=bsb0009243 3&pimage= 1952&v= 100&
nav=&l=de [data dostępu: 9 marca 2021 ].
S. Szmaj, Pamiętnik, 19 XI1913, k. nlb.
Adressbuch der Stadt Ostrowo mit den Nachbarorten
Adelnau, Raschkow und Neu-Skalmierschuetz, Ostrowo
1912, s. 12, https://www.wbc.poznan.pl/dlibra/
publication/8475/edition/15297/content [ data
dostępu: 14 marca 2021 ].
67. Schulnachrichten des Koniglichen Gymnasiums zu
Ostrowo. Ostem 1913, Ostrowo 1913, s. 6-7, https://
www.wbc.poznan.pl/dlibra/publication/ 555335/
edition/465092/content [data dostępu: 10 marca
2021 ]; J. Pietrzak, J. Poradzewska-Pietrzak, dz. cyt.,
s. 181.
Urodzony 12 kwietnia 1889 r. w Zorge (Południowy
Harz). W latach 1910-1911 studiował w Wyższej
Szkole Sztuk Pięknych w Weimarze (Groftherzoglich
Sachsische Hochschule fiir Bildende Kunst) oraz
w Akademii Sztuki we Wrocławiu (Staatliche Aka-
demie fiir Kunst und Kunstgewerbe), gdzie uzyskał
uprawnienia nauczyciela rysunku. Pracował w gim-
nazjum w Ostrowie ( do 1913 r.), następnie od 1920 r.
w Tarnowskich Górach (Kónigliches Realgymnasium
zu Tarnowitz), od 1922 r. w Salzwedel w Saksonii,
gdzie zmarł 5 marca 1959 r. (K. Gwóźdź, Miasto sprzed
lat, „Gwarek”, 2006/44, s. 25; za informacje biogra-
ficzne z podaniem źródła dziękuję p. Arkadiuszowi
Hajdzie z Muzeum w Tarnowskich Górach).
Szmaj był w latach 1908-1913 członkiem Zarządu
tajnego koła samokształceniowego Towarzystwa To-
masza Zana, działającego w ostrowskim gimnazjum
(M. Paluszkiewicz, J. Szews, Słownik biograficzny
członków tajnych towarzystw gimnazjalnych w Wiel-
kim Księstwie Poznańskim 1850-1918, Poznań 2000,
s. 194-195 ). Najprawdopodobniej ze względu na swoje
zaangażowanie stał się ofiarą jednej z kar powszechnie
w tym czasie tam stosowanych tzw. consilium abeundi,
co oznaczało nieformalną radę usunięcia się ucznia,
poniekąd dobrowolnego, ze szkoły, a poprzedzało
ostateczne wydalenie go decyzją grona pedagogicznego
(T. Eustachiewicz, Zarys dziejów Gimnazjum w Ostro-
wie, Ostrów 1927, s. 54-62).
S. Szmaj, Pamiętnik, 14 X 1913, k. nlb.
Tamże, 1 XII1913, k. nlb.
Tegoż, Życiorys własny...
Wilhelm Bormes (1887-1957), po studiach pracował
jako nauczyciel m.in. w gimnazjach w Montabaur,
Szczecinie, Halle i Sangerhausen, zob. Keiser Wilhelms
Gimnazium in Montabaur, Jahresbericht Ostern 1915,
Montabaur 1915, s. 21-22, https://digital.ub.uni-du-
esseldorf.de/ulbdsp/periodical/structure/6268629
[data dostępu: 9 marca 2021 ], https://st.museum-
-digital.de/index.php ? t=people&id= 31553&cache-
sLoaded=true [data dostępu: 30kwietnia 2021 ].
E. Gwiazdowska, Szczecińscy malarze i rysownicy w la-
tach 1800-1945, w: Kultura i sztuka Szczecina w latach
1800-1945, Szczecin 1999, s. 154.
Książeczka stanu służby oficerskiej wydana w Bydgoszczy
dn. 1 września 1931 r, s. 6, zbiory rodzinne.
Keiser Wilhelms Gimnazium in Montabaur..., s. 32.
Sposób studiowania, jaki obrał Szmaj, mimo wojen-
nych, a więc nietypowych okoliczności, nie był niczym
nadzwyczajnym wśród Polaków. Jak zauważył Witold
Molik, specyficzne „wędrówki” po licznych uniwersy-
tetach zaobserwować można od przełomu XIX i XX w.
(W Molik, Polskie peregrynacje uniwersyteckie do
Niemiec 1871-1914, Poznań 1989, s. 128). Opisując
z perspektywy lat okres studiów, Szmaj definiował przy-
czyny tej praktyki zaangażowaniem w tajną działalność
samokształceniową: „Mówiąc nawiasem studenci
członkowie TTZ często zmieniali swoją »alma mater«,
ponieważ uważali za swój obowiązek obejmować pracą
i ideologią TTZ jak najszersze zastępy studiującej mło-
dzieżypolskiej” (Biblioteka Raczyńskich w Poznaniu,
Rkp. 2644, Materiały Mariana Paluszkiewicza: papiery
po ś.p. Jerzym Stamie, k. 46).
48 S. Szmaj, Kronika..., s. 27; Amtliches Yerzeichnis
des Personals und der Studierenden der Koniglichen
Friedrich-Wilhelms-Universitat zu Berlin aufidas
Sommerhalbjahr vom 16. Mai bis 15. August 1915,
Berlin 1915, s. 216, https://edoc.hu-berlin.de/
handle/18452/1465 [data dostępu: 30 kwietnia
2021 ]; Amtliches Yerzeichnis des Personals und der
Studierenden der Koniglichen Friedrich-Wilhelms-Uni-
versitat zu Berlin aufidas Winterhalbjahr vom 16. Ok-
toberbis 15. Marz 1916, Berlin 1915, s. 222, https://
edoc.hu-berlin.de/handle/18452/1467, [ data
dostępu: 30 kwietnia 2021 ]; Amtliches Yerzeichnis
des Personals und der Studierenden der Koniglichen
Friedrich-Wilhelms-Universitat zu Berlin aufidas
Sommerhalbjahr vom 17. April 1916 bis 16. August
1916, Berlin 1916, s. 226, https://edoc.hu-berlin.
de/handle/18452/1468 [ data dostępu: 30 kwietnia
2021].
49 S. Szmaj, Życiorys własny...
50 Henryk Zygmunt Chudziński (1892-1959), od
1932 r. mieszkał w Gdyni, gdzie od 1934 r. do wybuchu
wojny prowadził kancelarię notarialną (Archiwum
Państwowe w Gdańsku, Oddział w Gdyni, 93/668/0,
Akta notariusza Henryka Chudzińskiego w Gdyni).
W zbiorach Gabinetu Rycin MNP znajduje się linoryt-
niczy portret Chudzińskiego (wym. 22,7 x 20,3 cm,
nr inw. MNP G 9885) możliwe, że wykonany przez
Szmaja w okresie jego berlińskich studiów.
51 S. Szmaj, Pamiętnik..., 6 VII 1915, k. nlb.
52 Tegoż, Kronika..., k. 28.
53 Universitatsarchiv Tubingen, Repertorium zu den
Bestanden 40-42,258-260, 364, 577-578: Die Tubinger
Studierenden 1818-1918, Altere Studentenakten des
Akademischen Rektoramtes, poz. 45544, www.ub-archiv.
uni-tuebingen.de/w604/w604fram.htm (uni-tuebin-
gen.de) [data dostępu: 29 marca 2021 ].
54 Personalstand der Ludwig-Maximilians-Universitat
Miinchen, Sommer-Halbjahr 1917, Miinchen 1917,
s. 192, https://epub.ub.uni-muenchen.de/9682/1/
pvz_lmu_1917_sose.pdf, [data dostępu: 29 marca
2021 ]; Personalstand der Ludwig-Maximilians-Uni-
versitatMiinchen, Winter-Halbjahr 1917/18, Miinchen
1918, s. 141, https : / / epub.ub.uni-muenchen.
de/9683/1/ pvz_lmu_ 191718_wise.pdf, _ [ data
dostępu: 29 marca 2021 ].
55 S. Szmaj, Kronika..., k. 28-29.
56 „Puść pan medycynę kantem, ja też siedem semestrów
studiowałem” (Tegoż, Pamiętnik..., k. nlb.). Szmaj nie
tylko nie rzucił studiów, z medycyną związał również
swoje przyszłe życie zawodowe - praktykował jako
lekarz okulista do przejścia na emeryturę w 1969 r.
(S. Szmaj, Kronika ..., wpis z dn. 13 X 1969, k. nlb.).
57 S. Przybyszewski, Listy t. II, zebrał, życiorysem, wstępem
i przypisami opatrzył dr S. Holsztyński, Gdańsk - War-
szawa 1938, s. 858.
35
36
37
38
39
40
41
42
43
44
45
46
47
Agnieszka Salamon-Radecka
106
aller Zeiten und Vólker, [ hrsg. Von A. Beyer, B. Savoy,
W Tegethoff], Band 77: Izaguirre - Jerace, Berlin
2013, s. 293).
Adressbuch fiir Miinchen und Umgebung 1910, hrsgb.
von der Kgl. Polizeidirektion..., Miinchen, Teil. I,
s. 183; Teil. III, s. 84; Teil. III, s. 94, https: / /bildsuche.
digitale-sammhmgen.de / index.html ? c= viewer&ban
dnummer=bsb0009243 3&pimage= 1952&v= 100&
nav=&l=de [data dostępu: 9 marca 2021 ].
S. Szmaj, Pamiętnik, 19 XI1913, k. nlb.
Adressbuch der Stadt Ostrowo mit den Nachbarorten
Adelnau, Raschkow und Neu-Skalmierschuetz, Ostrowo
1912, s. 12, https://www.wbc.poznan.pl/dlibra/
publication/8475/edition/15297/content [ data
dostępu: 14 marca 2021 ].
67. Schulnachrichten des Koniglichen Gymnasiums zu
Ostrowo. Ostem 1913, Ostrowo 1913, s. 6-7, https://
www.wbc.poznan.pl/dlibra/publication/ 555335/
edition/465092/content [data dostępu: 10 marca
2021 ]; J. Pietrzak, J. Poradzewska-Pietrzak, dz. cyt.,
s. 181.
Urodzony 12 kwietnia 1889 r. w Zorge (Południowy
Harz). W latach 1910-1911 studiował w Wyższej
Szkole Sztuk Pięknych w Weimarze (Groftherzoglich
Sachsische Hochschule fiir Bildende Kunst) oraz
w Akademii Sztuki we Wrocławiu (Staatliche Aka-
demie fiir Kunst und Kunstgewerbe), gdzie uzyskał
uprawnienia nauczyciela rysunku. Pracował w gim-
nazjum w Ostrowie ( do 1913 r.), następnie od 1920 r.
w Tarnowskich Górach (Kónigliches Realgymnasium
zu Tarnowitz), od 1922 r. w Salzwedel w Saksonii,
gdzie zmarł 5 marca 1959 r. (K. Gwóźdź, Miasto sprzed
lat, „Gwarek”, 2006/44, s. 25; za informacje biogra-
ficzne z podaniem źródła dziękuję p. Arkadiuszowi
Hajdzie z Muzeum w Tarnowskich Górach).
Szmaj był w latach 1908-1913 członkiem Zarządu
tajnego koła samokształceniowego Towarzystwa To-
masza Zana, działającego w ostrowskim gimnazjum
(M. Paluszkiewicz, J. Szews, Słownik biograficzny
członków tajnych towarzystw gimnazjalnych w Wiel-
kim Księstwie Poznańskim 1850-1918, Poznań 2000,
s. 194-195 ). Najprawdopodobniej ze względu na swoje
zaangażowanie stał się ofiarą jednej z kar powszechnie
w tym czasie tam stosowanych tzw. consilium abeundi,
co oznaczało nieformalną radę usunięcia się ucznia,
poniekąd dobrowolnego, ze szkoły, a poprzedzało
ostateczne wydalenie go decyzją grona pedagogicznego
(T. Eustachiewicz, Zarys dziejów Gimnazjum w Ostro-
wie, Ostrów 1927, s. 54-62).
S. Szmaj, Pamiętnik, 14 X 1913, k. nlb.
Tamże, 1 XII1913, k. nlb.
Tegoż, Życiorys własny...
Wilhelm Bormes (1887-1957), po studiach pracował
jako nauczyciel m.in. w gimnazjach w Montabaur,
Szczecinie, Halle i Sangerhausen, zob. Keiser Wilhelms
Gimnazium in Montabaur, Jahresbericht Ostern 1915,
Montabaur 1915, s. 21-22, https://digital.ub.uni-du-
esseldorf.de/ulbdsp/periodical/structure/6268629
[data dostępu: 9 marca 2021 ], https://st.museum-
-digital.de/index.php ? t=people&id= 31553&cache-
sLoaded=true [data dostępu: 30kwietnia 2021 ].
E. Gwiazdowska, Szczecińscy malarze i rysownicy w la-
tach 1800-1945, w: Kultura i sztuka Szczecina w latach
1800-1945, Szczecin 1999, s. 154.
Książeczka stanu służby oficerskiej wydana w Bydgoszczy
dn. 1 września 1931 r, s. 6, zbiory rodzinne.
Keiser Wilhelms Gimnazium in Montabaur..., s. 32.
Sposób studiowania, jaki obrał Szmaj, mimo wojen-
nych, a więc nietypowych okoliczności, nie był niczym
nadzwyczajnym wśród Polaków. Jak zauważył Witold
Molik, specyficzne „wędrówki” po licznych uniwersy-
tetach zaobserwować można od przełomu XIX i XX w.
(W Molik, Polskie peregrynacje uniwersyteckie do
Niemiec 1871-1914, Poznań 1989, s. 128). Opisując
z perspektywy lat okres studiów, Szmaj definiował przy-
czyny tej praktyki zaangażowaniem w tajną działalność
samokształceniową: „Mówiąc nawiasem studenci
członkowie TTZ często zmieniali swoją »alma mater«,
ponieważ uważali za swój obowiązek obejmować pracą
i ideologią TTZ jak najszersze zastępy studiującej mło-
dzieżypolskiej” (Biblioteka Raczyńskich w Poznaniu,
Rkp. 2644, Materiały Mariana Paluszkiewicza: papiery
po ś.p. Jerzym Stamie, k. 46).
48 S. Szmaj, Kronika..., s. 27; Amtliches Yerzeichnis
des Personals und der Studierenden der Koniglichen
Friedrich-Wilhelms-Universitat zu Berlin aufidas
Sommerhalbjahr vom 16. Mai bis 15. August 1915,
Berlin 1915, s. 216, https://edoc.hu-berlin.de/
handle/18452/1465 [data dostępu: 30 kwietnia
2021 ]; Amtliches Yerzeichnis des Personals und der
Studierenden der Koniglichen Friedrich-Wilhelms-Uni-
versitat zu Berlin aufidas Winterhalbjahr vom 16. Ok-
toberbis 15. Marz 1916, Berlin 1915, s. 222, https://
edoc.hu-berlin.de/handle/18452/1467, [ data
dostępu: 30 kwietnia 2021 ]; Amtliches Yerzeichnis
des Personals und der Studierenden der Koniglichen
Friedrich-Wilhelms-Universitat zu Berlin aufidas
Sommerhalbjahr vom 17. April 1916 bis 16. August
1916, Berlin 1916, s. 226, https://edoc.hu-berlin.
de/handle/18452/1468 [ data dostępu: 30 kwietnia
2021].
49 S. Szmaj, Życiorys własny...
50 Henryk Zygmunt Chudziński (1892-1959), od
1932 r. mieszkał w Gdyni, gdzie od 1934 r. do wybuchu
wojny prowadził kancelarię notarialną (Archiwum
Państwowe w Gdańsku, Oddział w Gdyni, 93/668/0,
Akta notariusza Henryka Chudzińskiego w Gdyni).
W zbiorach Gabinetu Rycin MNP znajduje się linoryt-
niczy portret Chudzińskiego (wym. 22,7 x 20,3 cm,
nr inw. MNP G 9885) możliwe, że wykonany przez
Szmaja w okresie jego berlińskich studiów.
51 S. Szmaj, Pamiętnik..., 6 VII 1915, k. nlb.
52 Tegoż, Kronika..., k. 28.
53 Universitatsarchiv Tubingen, Repertorium zu den
Bestanden 40-42,258-260, 364, 577-578: Die Tubinger
Studierenden 1818-1918, Altere Studentenakten des
Akademischen Rektoramtes, poz. 45544, www.ub-archiv.
uni-tuebingen.de/w604/w604fram.htm (uni-tuebin-
gen.de) [data dostępu: 29 marca 2021 ].
54 Personalstand der Ludwig-Maximilians-Universitat
Miinchen, Sommer-Halbjahr 1917, Miinchen 1917,
s. 192, https://epub.ub.uni-muenchen.de/9682/1/
pvz_lmu_1917_sose.pdf, [data dostępu: 29 marca
2021 ]; Personalstand der Ludwig-Maximilians-Uni-
versitatMiinchen, Winter-Halbjahr 1917/18, Miinchen
1918, s. 141, https : / / epub.ub.uni-muenchen.
de/9683/1/ pvz_lmu_ 191718_wise.pdf, _ [ data
dostępu: 29 marca 2021 ].
55 S. Szmaj, Kronika..., k. 28-29.
56 „Puść pan medycynę kantem, ja też siedem semestrów
studiowałem” (Tegoż, Pamiętnik..., k. nlb.). Szmaj nie
tylko nie rzucił studiów, z medycyną związał również
swoje przyszłe życie zawodowe - praktykował jako
lekarz okulista do przejścia na emeryturę w 1969 r.
(S. Szmaj, Kronika ..., wpis z dn. 13 X 1969, k. nlb.).
57 S. Przybyszewski, Listy t. II, zebrał, życiorysem, wstępem
i przypisami opatrzył dr S. Holsztyński, Gdańsk - War-
szawa 1938, s. 858.