DOI Seite / Zitierlink:
https://doi.org/10.11588/diglit.23630#0022
Tereny historycznego Mazowsza, na obszarze Nizu Polskiego, są pozbawione naturalnych złóz
kamieni zdatnych do obróbki kamieniarskiej i rzeźbiarskiej, Występujące tu obficie granitowe,
gnejsowe, porfirowe lub kwarcytowe głazy narzutowe/eratyki, przyniesione przez lądolód, były
wprawdzie wykorzystywane w budownictwie i drogownictwie, ale ich twardość i specyficzna
struktura wewnętrzna wykluczały bardziej zaawansowaną pracę dłutem. Począwszy od naj-
wcześniejszych przykładów piaskowcowej rzeźby i kamieniarki późnośredniowiecznej w Płocku
i Czerwińsku nad Wisłą, są one tutaj importami1, które nad środkową Wisłę docierały najczęściej
z centralnej Wielkopolski oraz północnej i środkowej części Małopolski2. Wpływy takie utrzymy-
wały się najdłużej na prowincji - do końca XVI w.
Na artystycznym obliczu nowożytnej małej architektury kamiennej XVI w. w stołecznej Warsza-
wie i na całym Mazowszu zawazyłyjuz najwcześniejsze dzieła, upamiętniające ostatnich książąt
piastowskich: nagrobek ks. Anny z Radziwiłłów w kościele bernardyńskim św. Anny (1522-3)
oraz pomnik Stanisława i Janusza III w archikolegiacie (1526-8), oba wykonane przy udziale fi-
nansowym króla Zygmunta I Starego w stołecznym Krakowie przez jego nadwornych rzeźbiarzy
Bartholomea Berrecciego da Pontassieve i Bernardina Zanobiego de Gianotisa (il. 1)3. Odtąd,
az do początku następnego stulecia, to właśnie z serca Małopolski, a później także z Pińczowa,
docierały tutaj Wisłą produkty krakowskich warsztatów rzeźbiarskich, odkute w czerwonawych
.marmurach" - gruzłowych wapieniach jurajskich: „królewskim kamieniu" z węgierskiego Tardos
w górach Gerecse na południe od Ostrzyhomia, odmian Rot, Hell-Rotl Rot-grauz Adnet pod Salz-
burgiem, spiskim (zwanym tez lubowelskim) z Podsadka/Sadka pod Starą Lubowlą na Spiszu
Polskim, niezidentyfikowanym wapieniu z Górnych Węgier lub Siedmiogrodu4 oraz w pochodzą-
cych z późniejszych epok geologicznych wapieniach i piaskowcach z regionalnych złóz wokół
Krakowa, znad Nidy (Skowronno, Pińczów), Kamiennej (Wąchock, Kunów), Pilicy (Szydłowiec)
i Wisły (Janików pod Zawichostem, Nasiłów pod Janowcem)5. Warszawa, dzięki dogodnemu
położeniu nad najważniejszą arterią wodną Korony, przy skrzyżowaniu szlaków handlowych,
była tez najważniejszym miejscem przeładunku podobnych towarów w ich drodze do Łomży,
Płocka, Włocławka, Gniezna i Poznania6, Chełmży i Gdańska7, a nawet do litewskiego Wilna8.
Dostępna XIX- i XX-wieczna ikonografia zabytków rzeźby renesansowej w Warszawie oraz źród-
ła archiwalne, w połączeniu z analizą historyczno-materiałoznawczą, pozwalają precyzyjnie
określić pochodzenie użytych w ich budowie „marmurów".
Do czasu ostatecznego zajęcia znacznej części terytorium Królestwa Węgier z Budą, Pesztem
i Ostrzyhomiem przez Turków osmańskich w 1541 r. podstawowym źródłem zaopatrywania
dworu krakowskiego Zygmunta I Starego w „kamień królewski" był administrowany przez arcy-
biskupów ostrzyhomskich łom w Tardos w górach Gerecse. Jest to w istocie zwięzły, gruzłowaty
wapień dolnojurajski (liasowy), o czerwono-brązowawej barwie i nieco ciemniejszym zabarwieniu
20
kamieni zdatnych do obróbki kamieniarskiej i rzeźbiarskiej, Występujące tu obficie granitowe,
gnejsowe, porfirowe lub kwarcytowe głazy narzutowe/eratyki, przyniesione przez lądolód, były
wprawdzie wykorzystywane w budownictwie i drogownictwie, ale ich twardość i specyficzna
struktura wewnętrzna wykluczały bardziej zaawansowaną pracę dłutem. Począwszy od naj-
wcześniejszych przykładów piaskowcowej rzeźby i kamieniarki późnośredniowiecznej w Płocku
i Czerwińsku nad Wisłą, są one tutaj importami1, które nad środkową Wisłę docierały najczęściej
z centralnej Wielkopolski oraz północnej i środkowej części Małopolski2. Wpływy takie utrzymy-
wały się najdłużej na prowincji - do końca XVI w.
Na artystycznym obliczu nowożytnej małej architektury kamiennej XVI w. w stołecznej Warsza-
wie i na całym Mazowszu zawazyłyjuz najwcześniejsze dzieła, upamiętniające ostatnich książąt
piastowskich: nagrobek ks. Anny z Radziwiłłów w kościele bernardyńskim św. Anny (1522-3)
oraz pomnik Stanisława i Janusza III w archikolegiacie (1526-8), oba wykonane przy udziale fi-
nansowym króla Zygmunta I Starego w stołecznym Krakowie przez jego nadwornych rzeźbiarzy
Bartholomea Berrecciego da Pontassieve i Bernardina Zanobiego de Gianotisa (il. 1)3. Odtąd,
az do początku następnego stulecia, to właśnie z serca Małopolski, a później także z Pińczowa,
docierały tutaj Wisłą produkty krakowskich warsztatów rzeźbiarskich, odkute w czerwonawych
.marmurach" - gruzłowych wapieniach jurajskich: „królewskim kamieniu" z węgierskiego Tardos
w górach Gerecse na południe od Ostrzyhomia, odmian Rot, Hell-Rotl Rot-grauz Adnet pod Salz-
burgiem, spiskim (zwanym tez lubowelskim) z Podsadka/Sadka pod Starą Lubowlą na Spiszu
Polskim, niezidentyfikowanym wapieniu z Górnych Węgier lub Siedmiogrodu4 oraz w pochodzą-
cych z późniejszych epok geologicznych wapieniach i piaskowcach z regionalnych złóz wokół
Krakowa, znad Nidy (Skowronno, Pińczów), Kamiennej (Wąchock, Kunów), Pilicy (Szydłowiec)
i Wisły (Janików pod Zawichostem, Nasiłów pod Janowcem)5. Warszawa, dzięki dogodnemu
położeniu nad najważniejszą arterią wodną Korony, przy skrzyżowaniu szlaków handlowych,
była tez najważniejszym miejscem przeładunku podobnych towarów w ich drodze do Łomży,
Płocka, Włocławka, Gniezna i Poznania6, Chełmży i Gdańska7, a nawet do litewskiego Wilna8.
Dostępna XIX- i XX-wieczna ikonografia zabytków rzeźby renesansowej w Warszawie oraz źród-
ła archiwalne, w połączeniu z analizą historyczno-materiałoznawczą, pozwalają precyzyjnie
określić pochodzenie użytych w ich budowie „marmurów".
Do czasu ostatecznego zajęcia znacznej części terytorium Królestwa Węgier z Budą, Pesztem
i Ostrzyhomiem przez Turków osmańskich w 1541 r. podstawowym źródłem zaopatrywania
dworu krakowskiego Zygmunta I Starego w „kamień królewski" był administrowany przez arcy-
biskupów ostrzyhomskich łom w Tardos w górach Gerecse. Jest to w istocie zwięzły, gruzłowaty
wapień dolnojurajski (liasowy), o czerwono-brązowawej barwie i nieco ciemniejszym zabarwieniu
20