DOI Seite / Zitierlink:
https://doi.org/10.11588/diglit.45253#0007
WSTĘP
Aber Deutscce Patrioten, die ganze Deutsche Reich
ais ihr Vaterland lieben [...] wo sind sie?
(C.M. Wieland)
Was will man denn in unseren Zeiten mit dieser
Valerlandsliebe? Doch scheint jetzt eine gewisse
Modę hier hin zu herrschen.
(W.H. Wackenroder)
Wprowadzenie
W wieku XIX, po upływie ponad dwóch stuleci malarstwo niemieckie zaczyna
stopniowo odzyskiwać swoją znaczącą pozycję w sztuce europejskiej. Okres kształto-
wania się nowej koncepcji malarskiej na przełomie XVIII i XIX wieku zbiegł się
z czasem kiedy to w całej Europie toczyła się dysputa o powinnościach człowieka
wobec narodu i państwa, o postawach i obowiązkach patriotycznych. Próbowała ona
na różne sposoby określić samo pojęcie patriotyzmu, a stworzone wówczas definicje
często odbiegają od współczesnych nam wykładni tego terminu. Rozważania te
wywarły znaczny wpływ na różne dziedziny kultury, w tym również i malarstwo;
jednakże sposób, w jaki się to dokonywało jest niesłychanie trudny do zbadania.
Zawsze problematycznym pozostanie odpowiedź na pytanie: „jak dalece bezpieczne
i dozwolone jest szukanie bezpośrednich zależności między ideami a dziełami?”
Należy też pamiętać o tym, że pierwsza połowa wieku XIX to czas, kiedy koncepcje
i definicje patriotyzmu, przy jednoczesnej mnogości ich pojawiania się, ulegały najroz-
maitszym przekształceniom; pod tą samą definicją rozumiano coraz to inne treści.
Próbując - choć w przybliżeniu - określić specyfikę malarstwa patriotycznego,
okazuje się że pierwszą poważną trudność sprawia sama definicja patriotyzmu.
Współczesna formuła encyklopedyczna do rozpatrywania zjawisk historycznych jest
nieprzydatna1. W badaniach nad patriotyzmem podkreśla się starożytną tradycję tego
pojęcia. „Dla Greków i Rzymian patriotyzm oznaczał ziemię ojców - terra patria -
miejsce prochów przodków”2; było ono uświęcone i w związku z tym dla starożytnych
1 Zob. Mcyers Enzyklopadischen Lexicon in 25 Banden, B. 18, Manheim/Wien/Zurich 1976, szp. 299
[hasło] Patriotismus. Literatura dot. patriotyzmu jest niezmiernie bogata od prac ubiegłowiecznych np.:
Chojecki 1870, przez opracowania z początku wieku XX: Meydieu 1905, Langer 1919, po opracowania
nowsze, zob: Goriely 1963, Wesołowski (red.) 1970; dla badanego przeze mnie problemu niezwykle
wartościowa i przydatna okazała się praca Prignitz 1981, analizująca kształtowanie się myśli politycznej
w Niemczech w latach 1750-1850; jedną z jej zalet jest obszernie cytowany materiał źródłowy.
2 Langer 1919, s. 9.
3
Aber Deutscce Patrioten, die ganze Deutsche Reich
ais ihr Vaterland lieben [...] wo sind sie?
(C.M. Wieland)
Was will man denn in unseren Zeiten mit dieser
Valerlandsliebe? Doch scheint jetzt eine gewisse
Modę hier hin zu herrschen.
(W.H. Wackenroder)
Wprowadzenie
W wieku XIX, po upływie ponad dwóch stuleci malarstwo niemieckie zaczyna
stopniowo odzyskiwać swoją znaczącą pozycję w sztuce europejskiej. Okres kształto-
wania się nowej koncepcji malarskiej na przełomie XVIII i XIX wieku zbiegł się
z czasem kiedy to w całej Europie toczyła się dysputa o powinnościach człowieka
wobec narodu i państwa, o postawach i obowiązkach patriotycznych. Próbowała ona
na różne sposoby określić samo pojęcie patriotyzmu, a stworzone wówczas definicje
często odbiegają od współczesnych nam wykładni tego terminu. Rozważania te
wywarły znaczny wpływ na różne dziedziny kultury, w tym również i malarstwo;
jednakże sposób, w jaki się to dokonywało jest niesłychanie trudny do zbadania.
Zawsze problematycznym pozostanie odpowiedź na pytanie: „jak dalece bezpieczne
i dozwolone jest szukanie bezpośrednich zależności między ideami a dziełami?”
Należy też pamiętać o tym, że pierwsza połowa wieku XIX to czas, kiedy koncepcje
i definicje patriotyzmu, przy jednoczesnej mnogości ich pojawiania się, ulegały najroz-
maitszym przekształceniom; pod tą samą definicją rozumiano coraz to inne treści.
Próbując - choć w przybliżeniu - określić specyfikę malarstwa patriotycznego,
okazuje się że pierwszą poważną trudność sprawia sama definicja patriotyzmu.
Współczesna formuła encyklopedyczna do rozpatrywania zjawisk historycznych jest
nieprzydatna1. W badaniach nad patriotyzmem podkreśla się starożytną tradycję tego
pojęcia. „Dla Greków i Rzymian patriotyzm oznaczał ziemię ojców - terra patria -
miejsce prochów przodków”2; było ono uświęcone i w związku z tym dla starożytnych
1 Zob. Mcyers Enzyklopadischen Lexicon in 25 Banden, B. 18, Manheim/Wien/Zurich 1976, szp. 299
[hasło] Patriotismus. Literatura dot. patriotyzmu jest niezmiernie bogata od prac ubiegłowiecznych np.:
Chojecki 1870, przez opracowania z początku wieku XX: Meydieu 1905, Langer 1919, po opracowania
nowsze, zob: Goriely 1963, Wesołowski (red.) 1970; dla badanego przeze mnie problemu niezwykle
wartościowa i przydatna okazała się praca Prignitz 1981, analizująca kształtowanie się myśli politycznej
w Niemczech w latach 1750-1850; jedną z jej zalet jest obszernie cytowany materiał źródłowy.
2 Langer 1919, s. 9.
3