Żygulski, Zdzisław: Muzea na świecie: wstęp do muzealnictwa (Warszawa, 1982)

PRZEDMOWA

Przed trzydziestu z górą łaty, w 1947 r., uka-
zała się drukiem w Krakowie praca zbiorowa
zatytułowana Muzealnictwo, pierwsża tego ro-
dzaju monografia polska. Inicjatywa napisania
takiego podręcznika wyszła ze Związku Mu-
zeów w Polsce na kilka lat przed II wojną
światową. Rozdano tematy kilkunastu autorom,
wybitnym ówczesnym muzeologom, zaś zre-
dagowania całości dzieła podjął się Stefan Sa-
turnin Komornicki, konserwator, jak się wów-
czas mówiło, czyli naczelny kustosz Muzeum
Książąt Czartoryskich w Krakowie. W połowie
zaawansowania prac wybuchła wojna, która
przyniosła zagładę wielu polskim muzeom,
a także — śmierć ich kustoszom i dyrektorom,
wśród nich redaktorowi i niektórym współau-
torom mającej powstać książki. Po wojnie na
pewien czas reaktywowano w Polsce działal-
ność Związku Muzeów, a za jedno z pierwszych
zadań uznano wydanie owego podręcznika, po-
wierzając redakcję Tadeuszowi Dobrowolskie-
mu, który dzieło doprowadził do końca. Dob-
rowolski miał szerokie, zarówno praktyczne
jak i teoretyczne doświadczenie w zakresie
muzealnictwa. Był właściwym twórcą Muzeum
Sląskiego w Katowicach, najbardziej wówczas
nowoczesnej polskiej instytucji muzealnej,
inaugurowanej tuż przed wojną i następnie
całkowicie zniszczonej przez hitlerowców.
Wydrukowane w niewielkim nakładzie Mu-
zealnictwo, na kiepskim papierze, było nie tyl-
ko jedną z pierwszych po wojnie książek
z zakresu kultury, ale miało ponadto wyraźne
znaczenie symboliczne. Stanowiło dowód prze-
trwania polskiej idei muzealnej.
Do czasu II wojny światowej mużealnictwo
polskie rozwijało się pomyślnie. W Polsce
przedwrześniowej działało 170 muzeów, pośród
nich szereg instytucji o poważnym międzyna-
rodowym znaczeniu. Podczas okupacji Niemcy
systematycznie je niszczyli, gdyż widzieli
w nich ostoję polskiej kultury i patriotyzmu.
Akcję tę realizowali w różny sposób, od naj-
bardziej brutalnej destrukcji (której ofiarą sta-

ło się nie tylko wspomniane muzeum w Ka-
towicach, ale przede wszystkim instytucje naj-
wyższej rangi, jak państwowe zbiory sztuki
ulokowane w zamkach królewskich w War-
szawie i w Krakowie) do różnych form gra-
bieży, bądź to pod płaszczykiem ,,zabezpiecze-
nia", rekwizycji i translokacji na teren Rzeszy,
bądź w postaci zwykłego rabunku, łączonego
na ogół z mordowaniem prawowitych właści-
cieli i strażników dóbr. Połska nie była zresztą
jedyną ofiarą tego rodzaju zbrodni. Od wiek
wieków grabież dzieł sztuki i zabytków kultu-
ry towarzyszyła wojnie, tym razem jednakże
na wszystkich terenach podbitych i okupowa-
nych przez armie hitlerowskie zjawisko to wy-
stąpiło w niespotykanych przedtem rozmiarach.
W obronie polskich dóbr kultury stawali dy-
rektorzy i kustosze zbiorów, a także pracow-
nicy niższych rang, często ryzykując życiem,
od którego wyżej cenili patriotyczny obowią-
zek. Przemocy przeciwstawiali odwagę, roz-
tropność i przemyślność. Straty były ogromne,
bolesne i niepowetowane, ale jednak podsta-
wowa substancja polskich zbiorów muzealnych
została uratowana, choć w części należało ją
jeszcze rewindykować z terenu Niemiec
i z miejsc schronienia na obczyźnie. Pełna hi-
storia ratowania polskiego dziedzictwa kultu-
ralnego podczas wojny i tuż po wojnie ńie
została jeszcze napisana. Wielu spośród ludzi,
którzy brali w tym udział, odeszło na zawsze,
nie pozostawiwszy nawet, ze znaczną szkodą
dla historii, pisanych relacji i wspomnień.
Natychmiast po wyzwoleniu z energią przy-
stąpiono w Polsce do odbudowywania muzeal-
nictwa. W początkach lutego 1945 r. z inicja-
tywy Stanisława Lorentza utworzono w Mini-
sterstwie Kultury i Sztuki Naczelną Dyrekcję
Muzeów i Ochrony Zabytków, powołując do
współpracy szereg wybitnych fachowców. Pań-
stwo bezpośrednio wzięło w opiekę dorobek
kulturalny narodu i podjęło trudne zadanie
odnowy placówek muzealnych oraz kierowania
ich rozwojem. W ciągu prześzło trzydziestu

7