DOI article:
Sōtēriu, Geōrgios A.: Palaia Christianikē Basilikē Ilisou
DOI Page / Citation link: https://doi.org/10.11588/diglit.14366#0036
24 Παλαιά Χριστιανική Βασιλική Ίλισον, υπό Γ. Σωτηρίου.
ΑΕ 1919
κόρη, ήτις τοΰς Άντιοχεΐς προσεφώνησε δια του
ομηρικού στί/ου :
ν. Υμετέρας γενεηςτε και αίματος εύχομαι είναι» 1
ήτο άούνατον εκεί, έν μέσω των ήρειπωμένων ή
εγκαταλελειμμένων αρχαίων Ναών της Δάφνης κάί
των μεγαλοπρεπών Βασιλικών της νέας πίστεως
να μή παρέοαλε την Άντιό/ειαν προς την γεννέ-
τειραν πόλιν' την τύ/ην τών αρχαίων μνημείων
τών Αθηνών, κατόπιν μάλιστα του απαγορευτικοί)
διατάγματος του συζύγου της εφαντάζετο, ως
χριστιανή δέ πλέον καϊ πιστεύουσα εις τον όριστικόν
θρίαμβον της νέας πίστεως ήτο έπόμενον να έπε-
θύμη, ό'πως και ή ιδία πατρίς κοσμηθή δια λαμ-
πρών χριστιανικών κτισμάτων. *Αν δε τήν πρω-
τεύουσαν της Συρίας δια νέων κτισμάτων επλή-
ρωσεν ή Ευδοκία, ώς μαρτυροΟσι τοΰτο ό Εΰάγριος
και ό Μαλάλας δεν είνε απίθανος ού'τε παράτολ-
μος ή ύπόΟεσις, δτι ή κραταιά τότε Αυτοκράτειρα
1 Ποβλ. Γρηγοροβίου, Άθηναίδα, κατά μετάφρ. Λάμπρου,
1882 (άνατύπ. έκ της Εστία;) σελ. 150.
2 Βλ. Οοάβχ Τΐιβοάοβ. (εκδ. ΟοΙΙιίίΓβάί νΕΙ σελ. 263
κ. έ)· τό διάταγμα τούτο, πέμπτον και τελευταϊον έν χ% σειρά τών
κατά της "Εθνικής θρησκεία; διαταγμάτων, εξεδόθη τω 426 μ. /.
Τά έν Αθήναις αρχαία μνημεία έκτοτε ίσως ή'ρ·/ισαν μεταβαλλό-
μενα εϊ; χριστιανικού; Ναούς, καθόσον και τό ανωτέρω διάταγμα
επέβαλε τήν έξάγνισιν τών σωζομένων δια τοϋ σημείου του σταυ-
ρού (οιιηοίΗςυβ βοπιιιι ϊίΐιΐ3. Ιβηιρίίΐ. άβΐιιβπϊ, 8Ϊ ςμιβ βΐίαιη
ηιιηο ΐ'βεΐΗΐιΙ ϊηΐΡ£Γ3, ρΐΉβοβρΙο ηΐ3£Ϊ5ΐ:Γ3ΐυιιιη άββίπιϊ,
οοηίοοηΐίοηοςιιβ νΘΐιοΐΉΐκΐΗβ 01ιπ8ΐΪ3ΐΐ36 Γβ1ί£ίοηΪ3 δί»ηϊ
βχρκπ'ί ρΐ'ίΙΘΟΪρίηΐΙΙί). 'Κν Αθήναις έμεσολάβησε, τη έπεμβά-
σε·. πιθανοίτωτα της 'ΛΟηναίδος, διάταγμά τι καθ' δ έμειναν τα
μνημεία της πόλεως κεκλεισμένα και μόνον αί συ/.ήσει; τών αγαλ-
μάτων, αί άπό τών Ρωμαίων ακόμη και τοϋ Μ. Κωνσταντίνου
άοξάαεναι, έξηκολούθουν, όπως λ. χ. γνωρίζομεν, ότι τώ 429 άπήγθη
έκ τοΰ Παρθενώνος τό χ ρυσελεφάντινον άγαλμα της ΆΟηνά; (βλ
Α. Μίθ1ΐ3βΙί8. ΌβΓ ΡβΓίΙίβηΟΠ, σ. 45). "Οτι έν Αθήναις άπό
του όιατάγμιτο; τοΰ (Θεοδοσίου τοϋ Β' και έξη; ή'ρ/ισεν ή μετα-
τοοπή τών ειδωλολατρικών Ναών εις χριστιανικός εκκλησίας πάντες
σχεδόν οί περί τήν ίστορίαν τών 'ΛΟηνών άσνοληθέντε; δέχονται,
εσφαλμένως ομω; προσθέτουσιν, ότι έν Αθήναι; οί χριστιανοί ήοκέ-
σθησαν εις τήν μεταβολήν ταύτην τών αρχαίων Ναών και οϋδέν αυ-
τοτελές χριστιανικόν μνημείο ν έκτισαν. Ί Ι ύ'παρξι; της ημετέρας Βα-
σιλικής και δύο ετέρων μνημείων, περί ων έν καιρώ θά πραγματευ-
θώμεν, έν Αθήναις, μαρτυρεί τουναντίον ότι λίμπρα κτίσματα άνη-
γέρθησαν ένταϋθϊ, άτινα παραδόξως έμειναν σ/εδόν απαρατήρητα
μέχρι τούδε
3 Πρβλ. Εΰάγριον I κεφ. 18 και Μαλάλαν XIV, 360. Κατά
τούτου; ή Ευδοκία ηύρυνε τα τείχη τή; πόλεω; μέχρι τη; πύλη;
Δάφνη;, ης τα χαλκά θυρόφυλλα έχρύσωσεν, ανοικοδόμησε τούς λου-
τρώνα; και κατά διαταγήν αύτη; έκτίσθη έν "Αντιόχεια Οπό τοϋ στοά-
τηγοΰ Άνατολίου μεγαλοπρεπής Βασιλική. Ή μνεία τοϋ τελευταίου
τούτου κτίσματος ενισχύει προφανώς τήν ΰπόθεσιν ημών περί αποφά-
σεως τή; Αυτοκράτειρα; νά κοσμήση και δια χριστιανικών κτισμάτων
τήν γε/νέτειραν πόλιν
μετά τήν ες" Ιεροσολύμων εϊς το Βυζάντιον έπι-
στροφήν της απεφάσισε ν' άποστείλη Άντιο/εϊς τε-
χνίτας καϊ εις τήν ιδίαν πατρίδα, ίνα κοσμήσωσιν
αύτήν οι' ομοίων προς τά συριακά κτίσματα μνη-
μείων. Οί Άντιοχεΐς αρχιτέκτονες ήσαν αναγκαίοι
διά τά σχέδια και τήν διάταςΊν καθόλου τών ξένων
προς τάς Αθήνας μνημείων, την δια/.άσμησιν τών
όποιων ήσαν βεβαίως ίκανοϊ ν' άναλάβωσιν υπό τάς
όοηγίας τών τεχνιτών της Συρίας οί εγχώριοι ψη-
φοθέται και γλύπται.
Άλλ' ή ήμετέρα Βασιλική μετά τών άνισου
πάχους και διαφόρου έκτελέσεως θεμελίων της, ώς
ταΟτα άπεκαλύφθησαν εις ήμας νομίζομεν, δτι
παρέχει πιστήν εικόνα και της τότε καταστάσεως
τών Αθηνών.
'Εν Αθήναις δηλ κατά τά μέσα του Ε' αιώνος
ήκμαζεν έτι ή είοωλολατρεία και ή -λειονότης τών
Αθηναίων, ήτις ένέμενε πιστή εις τήν πάτριον λα-
τρείαν, μετά προφανοΟς δυσαρέσκειας έβλεπε τήν
νέαν πίστιν νά καταλαμβανη βαθμηδόν έδαφος «*,
ί Εν τή ανωτέρω γενομένη περιγραφή τοϋ μνημείου παρετήρη-
σεν ό αναγνώστης τήν διαφοράν ώς προ το πάχο; και τήν τοιχοδο-
αίαν τών διαφόρων μερών τοΰ Ναοΰ' οΰτως ό τοίχος τή; προσόψεως
έ'χει πάχος 0.90 μ. και ό τή; Άψίδος 1.20 μ., απέναντι 0,75 μ. τών
έξωτεοικών τοίχων και 0,80 μ. τών μεσοτοίχων τών κλιτών εις τον
τοϊχον τής προσόψεο^ς παρατηρείται χρήσις μεγάλων πλίνθων άνωθεν
τή; άργολιθοδομίας τών διασωζομένων θεμελίων και έρυθρωπόν κο-
νίαμα, ή δέ ισχυρά τοιχοδομία τή; Άψϊδο; έμποιεϊ τήν έντύπωσιν
θεμελίων φρουριακοϋ πύργου. Άφ'ετέρου ή τοιχοδομία τών θεμελίων
τών τοίχων τών μακρών πλευρών και τών μεσοτοίχων τών κλιτών
προσδίδει τήν έντύπωσιν ευτελούς κτίσματο;, όπερ όμω; ό επισκεπτό-
μενο; τόν χώρον τών ανασκαφών δύσκολον εινε νά συνδυάση προς τό
μέγεθο; τοϋ άποκαλυφθέντο; κτίσματος, τά λαμπρά; τοιχοδομία; προσ-
κτίσματα, τό καλή; τέχνη; ψηφιδωτόν δάπεδον και τήν επιμελή τοι-
χοδομία·/ τή; προσόψεω; και τή; Άψϊδο; του ήρειπωμένου μέχρι
τών θεμελίων Ναοΰ. Τά; διαφορά; ταύτα; ιστορικοί μόνον λόγοι δύ-
ναται νά έρμηνεύσωσιν' ή Βασιλική τή; νησϊδο;, ένεκα τοϋ φανατι-
σμού τών Αθηναίων ειδωλολατρών, έκτίσθη υπό τών χριστιανών έν
σπουδή, έδόθη όμω; προσοχή ει; τήν το:χοδομίαν τιϊιν κυρίων μερών
τοΰ Ναοΰ' ή εσωτερική δέ διακόσμησι; και τά προσκτίσματα δύναν-
ται νά νοηθώσιν και ώς κατά καιρού; μετά ταΰτα γενόμενα.
5 Ώς γνωστόν, αί Αθήναι έξηκολούθησαν και μετά τήν έπιδρο-
μήν τοΰ Άλαρίχου (396) νά παραμένωσι τό κέντρον τή; έλληνική;
παιδεία; και τοΰ ελληνικού βίου- αί σχολαί τών Αθηνών μέχρι τοΰ
έτου; 559, ήτοι μέχρι της καταργήσεως αυτών υπό τοΰ Ιουστινιανού,
ησαν έν σχετική άκμή, αί δέ γνωσταί περιγραφαί τοΰ Συνεσίου τοϋ
έπισκεφθε'ντος τάς Αθήνα; τω 398 και τοΰ Θεοδωρήτου τοϋ Κύρου
τοϋ άκμάσαντο; έπί τή; έποχί); τοΰ συζύγου τή; Άθηναίδο;, κρίνον-
ται γενικώ; σήμερον ώ; ΰπερβολικαί (πρβλ. Κωνσταντινίδην, ένθ'
άνωτ. σ. 132 και 134. ένθα παρατίθενται και αί αποδείξεις της σχε-
τικής ακμής τών σχολών κατά τά τελευταία 80 συνεχή έτη—άπό
Θεοδοσίου Β' μέχρις Ίουστινιανοΰ — κατά τά όποια τελεία ειρήνη
έπεκράτησεν έν "Ελλάδι και ιδία έν τή Αττική και ταϊς Αθήναις).
ΑΕ 1919
κόρη, ήτις τοΰς Άντιοχεΐς προσεφώνησε δια του
ομηρικού στί/ου :
ν. Υμετέρας γενεηςτε και αίματος εύχομαι είναι» 1
ήτο άούνατον εκεί, έν μέσω των ήρειπωμένων ή
εγκαταλελειμμένων αρχαίων Ναών της Δάφνης κάί
των μεγαλοπρεπών Βασιλικών της νέας πίστεως
να μή παρέοαλε την Άντιό/ειαν προς την γεννέ-
τειραν πόλιν' την τύ/ην τών αρχαίων μνημείων
τών Αθηνών, κατόπιν μάλιστα του απαγορευτικοί)
διατάγματος του συζύγου της εφαντάζετο, ως
χριστιανή δέ πλέον καϊ πιστεύουσα εις τον όριστικόν
θρίαμβον της νέας πίστεως ήτο έπόμενον να έπε-
θύμη, ό'πως και ή ιδία πατρίς κοσμηθή δια λαμ-
πρών χριστιανικών κτισμάτων. *Αν δε τήν πρω-
τεύουσαν της Συρίας δια νέων κτισμάτων επλή-
ρωσεν ή Ευδοκία, ώς μαρτυροΟσι τοΰτο ό Εΰάγριος
και ό Μαλάλας δεν είνε απίθανος ού'τε παράτολ-
μος ή ύπόΟεσις, δτι ή κραταιά τότε Αυτοκράτειρα
1 Ποβλ. Γρηγοροβίου, Άθηναίδα, κατά μετάφρ. Λάμπρου,
1882 (άνατύπ. έκ της Εστία;) σελ. 150.
2 Βλ. Οοάβχ Τΐιβοάοβ. (εκδ. ΟοΙΙιίίΓβάί νΕΙ σελ. 263
κ. έ)· τό διάταγμα τούτο, πέμπτον και τελευταϊον έν χ% σειρά τών
κατά της "Εθνικής θρησκεία; διαταγμάτων, εξεδόθη τω 426 μ. /.
Τά έν Αθήναις αρχαία μνημεία έκτοτε ίσως ή'ρ·/ισαν μεταβαλλό-
μενα εϊ; χριστιανικού; Ναούς, καθόσον και τό ανωτέρω διάταγμα
επέβαλε τήν έξάγνισιν τών σωζομένων δια τοϋ σημείου του σταυ-
ρού (οιιηοίΗςυβ βοπιιιι ϊίΐιΐ3. Ιβηιρίίΐ. άβΐιιβπϊ, 8Ϊ ςμιβ βΐίαιη
ηιιηο ΐ'βεΐΗΐιΙ ϊηΐΡ£Γ3, ρΐΉβοβρΙο ηΐ3£Ϊ5ΐ:Γ3ΐυιιιη άββίπιϊ,
οοηίοοηΐίοηοςιιβ νΘΐιοΐΉΐκΐΗβ 01ιπ8ΐΪ3ΐΐ36 Γβ1ί£ίοηΪ3 δί»ηϊ
βχρκπ'ί ρΐ'ίΙΘΟΪρίηΐΙΙί). 'Κν Αθήναις έμεσολάβησε, τη έπεμβά-
σε·. πιθανοίτωτα της 'ΛΟηναίδος, διάταγμά τι καθ' δ έμειναν τα
μνημεία της πόλεως κεκλεισμένα και μόνον αί συ/.ήσει; τών αγαλ-
μάτων, αί άπό τών Ρωμαίων ακόμη και τοϋ Μ. Κωνσταντίνου
άοξάαεναι, έξηκολούθουν, όπως λ. χ. γνωρίζομεν, ότι τώ 429 άπήγθη
έκ τοΰ Παρθενώνος τό χ ρυσελεφάντινον άγαλμα της ΆΟηνά; (βλ
Α. Μίθ1ΐ3βΙί8. ΌβΓ ΡβΓίΙίβηΟΠ, σ. 45). "Οτι έν Αθήναις άπό
του όιατάγμιτο; τοΰ (Θεοδοσίου τοϋ Β' και έξη; ή'ρ/ισεν ή μετα-
τοοπή τών ειδωλολατρικών Ναών εις χριστιανικός εκκλησίας πάντες
σχεδόν οί περί τήν ίστορίαν τών 'ΛΟηνών άσνοληθέντε; δέχονται,
εσφαλμένως ομω; προσθέτουσιν, ότι έν Αθήναι; οί χριστιανοί ήοκέ-
σθησαν εις τήν μεταβολήν ταύτην τών αρχαίων Ναών και οϋδέν αυ-
τοτελές χριστιανικόν μνημείο ν έκτισαν. Ί Ι ύ'παρξι; της ημετέρας Βα-
σιλικής και δύο ετέρων μνημείων, περί ων έν καιρώ θά πραγματευ-
θώμεν, έν Αθήναις, μαρτυρεί τουναντίον ότι λίμπρα κτίσματα άνη-
γέρθησαν ένταϋθϊ, άτινα παραδόξως έμειναν σ/εδόν απαρατήρητα
μέχρι τούδε
3 Πρβλ. Εΰάγριον I κεφ. 18 και Μαλάλαν XIV, 360. Κατά
τούτου; ή Ευδοκία ηύρυνε τα τείχη τή; πόλεω; μέχρι τη; πύλη;
Δάφνη;, ης τα χαλκά θυρόφυλλα έχρύσωσεν, ανοικοδόμησε τούς λου-
τρώνα; και κατά διαταγήν αύτη; έκτίσθη έν "Αντιόχεια Οπό τοϋ στοά-
τηγοΰ Άνατολίου μεγαλοπρεπής Βασιλική. Ή μνεία τοϋ τελευταίου
τούτου κτίσματος ενισχύει προφανώς τήν ΰπόθεσιν ημών περί αποφά-
σεως τή; Αυτοκράτειρα; νά κοσμήση και δια χριστιανικών κτισμάτων
τήν γε/νέτειραν πόλιν
μετά τήν ες" Ιεροσολύμων εϊς το Βυζάντιον έπι-
στροφήν της απεφάσισε ν' άποστείλη Άντιο/εϊς τε-
χνίτας καϊ εις τήν ιδίαν πατρίδα, ίνα κοσμήσωσιν
αύτήν οι' ομοίων προς τά συριακά κτίσματα μνη-
μείων. Οί Άντιοχεΐς αρχιτέκτονες ήσαν αναγκαίοι
διά τά σχέδια και τήν διάταςΊν καθόλου τών ξένων
προς τάς Αθήνας μνημείων, την δια/.άσμησιν τών
όποιων ήσαν βεβαίως ίκανοϊ ν' άναλάβωσιν υπό τάς
όοηγίας τών τεχνιτών της Συρίας οί εγχώριοι ψη-
φοθέται και γλύπται.
Άλλ' ή ήμετέρα Βασιλική μετά τών άνισου
πάχους και διαφόρου έκτελέσεως θεμελίων της, ώς
ταΟτα άπεκαλύφθησαν εις ήμας νομίζομεν, δτι
παρέχει πιστήν εικόνα και της τότε καταστάσεως
τών Αθηνών.
'Εν Αθήναις δηλ κατά τά μέσα του Ε' αιώνος
ήκμαζεν έτι ή είοωλολατρεία και ή -λειονότης τών
Αθηναίων, ήτις ένέμενε πιστή εις τήν πάτριον λα-
τρείαν, μετά προφανοΟς δυσαρέσκειας έβλεπε τήν
νέαν πίστιν νά καταλαμβανη βαθμηδόν έδαφος «*,
ί Εν τή ανωτέρω γενομένη περιγραφή τοϋ μνημείου παρετήρη-
σεν ό αναγνώστης τήν διαφοράν ώς προ το πάχο; και τήν τοιχοδο-
αίαν τών διαφόρων μερών τοΰ Ναοΰ' οΰτως ό τοίχος τή; προσόψεως
έ'χει πάχος 0.90 μ. και ό τή; Άψίδος 1.20 μ., απέναντι 0,75 μ. τών
έξωτεοικών τοίχων και 0,80 μ. τών μεσοτοίχων τών κλιτών εις τον
τοϊχον τής προσόψεο^ς παρατηρείται χρήσις μεγάλων πλίνθων άνωθεν
τή; άργολιθοδομίας τών διασωζομένων θεμελίων και έρυθρωπόν κο-
νίαμα, ή δέ ισχυρά τοιχοδομία τή; Άψϊδο; έμποιεϊ τήν έντύπωσιν
θεμελίων φρουριακοϋ πύργου. Άφ'ετέρου ή τοιχοδομία τών θεμελίων
τών τοίχων τών μακρών πλευρών και τών μεσοτοίχων τών κλιτών
προσδίδει τήν έντύπωσιν ευτελούς κτίσματο;, όπερ όμω; ό επισκεπτό-
μενο; τόν χώρον τών ανασκαφών δύσκολον εινε νά συνδυάση προς τό
μέγεθο; τοϋ άποκαλυφθέντο; κτίσματος, τά λαμπρά; τοιχοδομία; προσ-
κτίσματα, τό καλή; τέχνη; ψηφιδωτόν δάπεδον και τήν επιμελή τοι-
χοδομία·/ τή; προσόψεω; και τή; Άψϊδο; του ήρειπωμένου μέχρι
τών θεμελίων Ναοΰ. Τά; διαφορά; ταύτα; ιστορικοί μόνον λόγοι δύ-
ναται νά έρμηνεύσωσιν' ή Βασιλική τή; νησϊδο;, ένεκα τοϋ φανατι-
σμού τών Αθηναίων ειδωλολατρών, έκτίσθη υπό τών χριστιανών έν
σπουδή, έδόθη όμω; προσοχή ει; τήν το:χοδομίαν τιϊιν κυρίων μερών
τοΰ Ναοΰ' ή εσωτερική δέ διακόσμησι; και τά προσκτίσματα δύναν-
ται νά νοηθώσιν και ώς κατά καιρού; μετά ταΰτα γενόμενα.
5 Ώς γνωστόν, αί Αθήναι έξηκολούθησαν και μετά τήν έπιδρο-
μήν τοΰ Άλαρίχου (396) νά παραμένωσι τό κέντρον τή; έλληνική;
παιδεία; και τοΰ ελληνικού βίου- αί σχολαί τών Αθηνών μέχρι τοΰ
έτου; 559, ήτοι μέχρι της καταργήσεως αυτών υπό τοΰ Ιουστινιανού,
ησαν έν σχετική άκμή, αί δέ γνωσταί περιγραφαί τοΰ Συνεσίου τοϋ
έπισκεφθε'ντος τάς Αθήνα; τω 398 και τοΰ Θεοδωρήτου τοϋ Κύρου
τοϋ άκμάσαντο; έπί τή; έποχί); τοΰ συζύγου τή; Άθηναίδο;, κρίνον-
ται γενικώ; σήμερον ώ; ΰπερβολικαί (πρβλ. Κωνσταντινίδην, ένθ'
άνωτ. σ. 132 και 134. ένθα παρατίθενται και αί αποδείξεις της σχε-
τικής ακμής τών σχολών κατά τά τελευταία 80 συνεχή έτη—άπό
Θεοδοσίου Β' μέχρις Ίουστινιανοΰ — κατά τά όποια τελεία ειρήνη
έπεκράτησεν έν "Ελλάδι και ιδία έν τή Αττική και ταϊς Αθήναις).