DOI article:
Sōtēriu, Geōrgios A.: Palaia Christianikē Basilikē Ilisou
DOI Page / Citation link: https://doi.org/10.11588/diglit.14366#0037
Λ Ε 1919
Παλαιά Χριστιανική Βασιλική 'Ιλισον, Γ. Σωίηρίου.
Ό λόγο; ούτος ίσως ερμηνεύει την έν σπουδή άνοι-
μησιν της Βασιλικής παρά τα τείχη της πόλεως,
ενθα ειχεν άνεγερθή προ μίας πιθανώτατα εκατον-
ταετηρίδας το Μαρτύριον τοΰ Λεωνίδη. Ή μειο-
νότης τών έν Αθήναις χριστιανών, ύπο της αυλής
τοΟ Βυζαντίου ήδη προστατευόμενη, καϊ ύπ αύτής
μάλιστα της Άθηναίδος, ήτις έβλεπε καΟαρώτερον
τών φανατικών συμπολιτών της το μέλλον της
νέας πίστεως, έζήτη'σε προφανώς δια της άνιδρύ-
σεως της Βασιλικής ταύτης έναντι τοΰ" κέντρου τοΟ
ΈθνισμοΟ, της Ακροπόλεως (βλέπε είκ. 1, ενθα
διακρίνεται ή θέσις τών άνευρεΟέντων θεμελίων τής
Βασιλικής, άνωθεν τής οποίας ΰψοΟται ό Ναός τοΟ
Όλυμπιείου Διός και διαφαίνεται ο έπ'ι τής Ακροπό-
λεως Παρθενών), νά πείση τους εμμένοντας εις την
είδωλολατρείαν Αθηναίους, δτι ό αληθής θεός μέλ-
λει νά εΐσέλθη εις το άστυ, ίνα τους θεούς του εθνι-
σμού εκτόπιση και στήση επί τών ήρειπωμένων ή
εγκαταλελειμμένων Ναών των τον ίδικόν του θρό-
νον. Ιό αυτό άλλως τε οί χριστιανοί τών Αθηνών
έπεζήτησαν και διά τής κατά τους αύτοΰς χρόνους
ιδρύσεως τής παλαιάς Μονής του Δαφνιού έν τώ
μέσω τής προς την Ελευσίνα άγούσης ίερας όοοΰ.
Αλλά και ή εκλογή ύπο τών έκχριστιανισθέντων
Αθηναίων τοΟ μέρους ενθα το Μαρτύριον του Λεω-
νίδη ίδρύθη άμα τώ θριάμβω τής νέας πίστεως,
μετά ταύτα δέ και ή μεγαλοπρεπής Βασιλική,
δεν είνε πιθανώτατα άσχετος και προς τήν έπιθυ-
μίαν τής βυζαντινής Αύλής νά έξαφανίζη βαθμη-
δόν τάς αναμνήσεις τής αρχαίας λατρείας" ή χερ-
σονησις τοΰ ΙλισοΟ εκείτο, ώς γνωστόν, εις τήν
περιοχ_ήν τοΰ προαστείουτής "Αγρας, ενθαέτελοΰν-
το κατά τήν αρχαιότητα τά μικρά ελευσίνια μυ-
στήρια 1' δεν εϊνε επομένως άπίθανον δτι διά τής
ιδρύσεως τοΰ Μαρτυρίου τοΟ Λεωνίδη είτα δέ καϊ
μεγάλου χριστιανικού Ναοΰ έν τώ προαστείω
τούτω — ένθα κατωκουν ίσως και οί πλείονες τών
πρώτων άθηναίων χριστιανών — έξυπηρετεΐτο καϊ
ο απώτερος ούτος σκοπός τής κρατούσης Αρχής.
1 Τό πρόβλημα περί της κοίτης τοΰ Ίλισοΰ εις τό μέρος
τοΰτο κατά τήν αρχαιότητα δεν διηυκρινίσΟη εισέτι- ότι όμως κατά
τούς έσχ ατους ρωμαϊκούς χρόνους ε Ίχ εν ή χερσονησίς τήν μορφήν,
5)ν Εχει και σήμερον, άπέδειξεν ήδη επαρκώς ό £κιάς έν ΠΛΕ, 1895,
σ. 124 χ. έ. Περί τών μικρών ελευσίνιων πρβλ.- Σβορ<·.νον έν
ΔΕΝΑ, IV (1901) σ. 279 κ. έ. βλ. τοΰ αύτοϋ και τόμ. XIX
αϋτόθι, σελ. 4 χ. έ.
"Ιστορικοί άρα λόγοι άναδεικνύουσι πλειότερον
το δι' Άντιοχέων τεχνιτών ύπό τής Άθηναΐδος
πιθανώτατα ιδρυθέν κατά τά μέσα τοΟ Ε' αιώνος
χριστιανικόν κτίσμα τής νησΐδος τοΰ Ίλισοΰ.
Ίπολείπεται ήδη νά έξετασθή το ζήτημα: έ'χο-
μεν πληροφορίαν τινά περί τοΰ ήμετέρου Ναοΰ;
Ώλήν τής μαρτυρίας τοΰ Ακομινάτου, έπί τής
έποχής τοΰ οποίου ίσως μόνον τό Μαρτύριον διε-
σώζετο άρτιώτερον ό οέ περικλείων τοΰτο Ναός ήτο
ήμελημένος και πιθανώτατα έτιμάτο έπ'όνόματι
ετέρου άγίου, ώς δυνάμεθα έκ τών λεγομένων του
νά συμπεράνωμεν «, ουδεμία ετέρα πληροφορία
ύπάρχει. Εις τούς βυζαντινούς ιστοριογράφους σπα-
νίως έδίδετο ευκαιρία ν' άσχοληθώσι περί τών
Αθηνών και τής Ελλάδος καθόλου, ή δέ ίστοοία
τών αθηναϊκών έκκλησιών είνε τοσούτω σκοτεινή,
ώστε και ή χρονολογία ή διδομένη εις τινας έξ
αυτών, μόνον εις ανευρεθείσας έπιγραφάς στηρίζε-
ται *. Ονόματα άθηναϊκών έκκλησιών, οικτρό-
τατα παραμεμορφωμένα, συναντώμεν εις τήν γνω-
στήν έπιστολήν Ίννοκεντίου τοΰ Γ' (1208)
προς τον άκολου.θήσαντα τούς φράγκους κατακτη-
τάς λατϊνον άρχιεπίσκοπον Βεράρδον * και τέλος
εις περιηγητάς τών χρόνων τής τουρκοκρατίας, καθ'
οΰς πιθανώτατα ή ήμετέρα Βασιλική ήτο ήρειπω-
2 Πρβλ. τό ανωτέρω παρατεθέν χωρίον «άλλα τίνες οί κείμενοι
ούτοι; άγνοεΐν γάρ μοι δοκείτε, εί και μή πάντες, τόν άπόΟετον ό'λβον
ήμών» και κατωτέρω «ήμεϊς δέ τοσούτον άμελήσομεν . . . ώς και τούς
ένταϋθα κείμενους μάρτυρας άγεράστους τό έφ'ήμϊν περιοράν κ. έ.».
3 Βλ. Γρηγορόβιον, I. άνωτ. σ. 129 και 153. Ώς γνωστόν,
μέχρι τοΰδε μόνον τήν χρονολογία·; τή; καταδαφισΟείσης εκκλησίας τοΰ
Μαγκούτη και τοΰ Ναοΰ τών άγιων Θεοδώρων γνωρίζοαεν ες" έπι-
γραφών.
4: Τά έν τη έπιστολή ταύτη αναγραφόμενα ονόματα κακώς
έΟεωρήΟησαν ώς αναφερόμενα πάντα εις Ναούς περιχο>ρων (βλέπε
Λάμπρου, Αί Αθήναι κατά τά τέλη τοΰ ΙΒ' αιώνος, 1878, σ 83
και ιδία Νεροΰτον, έν ΔΙΚΕ. Δ' σ. 70, ενθα γίνεται άπόπειρα προς
ερμηνεία ν πάντωντών αναγραφομένων ονομάτων)· ήμεΐς, ΑΔ.τόμ. Β'.
σ. 131, έταυτίσαμεν τόν Ναόν Διονυσίου τοΰ Αρεοπαγίτου ποός τόν
άναφερόμενον έν τή βούλλα τοΰ Ίννοκεντίου, άν και τοΰτον ό Νεροΰ-
τσος μεταθέτει όπισθεν τοΰ Πεντελικοΰ (;), νομίζομεν δέ και ένταΰθα.
οτι υπό τόν ολίγον ανωτέρω άναγραφόμενον: ΒθΒΐί Νίοοίβϊ (Ιο
Οβίαΐηηίδ, πρέπει ν' άναζητήσωμεν ουχί Ναόν τοΰ άγίου Νικολάου
παρά τά Σούνιον (πρβλ. Γρηγορ. ε. ά. Α' σ. 409) άλλά παρά τους
Στύλους τοΰ Όλυμπιείου, πιθ. δέ αυτήν τήν άνασχαφεϊσαν Βασιλι-
κήν, τιμωμένην έπ' ονόματι τοΰ άγίου Νικολάου εις μεταγενεστέρους
βυζαντινούς χρόνους, όποτε είχε λησμονηΟή τό όνομα τοΰ μάρτυρος
Λεωνίδη, ώς εκ τών ανωτέρω λόγων τοΰ Ακομινάτου δυνάμεθα νά
ΰποΟέσωμεν.
4
Παλαιά Χριστιανική Βασιλική 'Ιλισον, Γ. Σωίηρίου.
Ό λόγο; ούτος ίσως ερμηνεύει την έν σπουδή άνοι-
μησιν της Βασιλικής παρά τα τείχη της πόλεως,
ενθα ειχεν άνεγερθή προ μίας πιθανώτατα εκατον-
ταετηρίδας το Μαρτύριον τοΰ Λεωνίδη. Ή μειο-
νότης τών έν Αθήναις χριστιανών, ύπο της αυλής
τοΟ Βυζαντίου ήδη προστατευόμενη, καϊ ύπ αύτής
μάλιστα της Άθηναίδος, ήτις έβλεπε καΟαρώτερον
τών φανατικών συμπολιτών της το μέλλον της
νέας πίστεως, έζήτη'σε προφανώς δια της άνιδρύ-
σεως της Βασιλικής ταύτης έναντι τοΰ" κέντρου τοΟ
ΈθνισμοΟ, της Ακροπόλεως (βλέπε είκ. 1, ενθα
διακρίνεται ή θέσις τών άνευρεΟέντων θεμελίων τής
Βασιλικής, άνωθεν τής οποίας ΰψοΟται ό Ναός τοΟ
Όλυμπιείου Διός και διαφαίνεται ο έπ'ι τής Ακροπό-
λεως Παρθενών), νά πείση τους εμμένοντας εις την
είδωλολατρείαν Αθηναίους, δτι ό αληθής θεός μέλ-
λει νά εΐσέλθη εις το άστυ, ίνα τους θεούς του εθνι-
σμού εκτόπιση και στήση επί τών ήρειπωμένων ή
εγκαταλελειμμένων Ναών των τον ίδικόν του θρό-
νον. Ιό αυτό άλλως τε οί χριστιανοί τών Αθηνών
έπεζήτησαν και διά τής κατά τους αύτοΰς χρόνους
ιδρύσεως τής παλαιάς Μονής του Δαφνιού έν τώ
μέσω τής προς την Ελευσίνα άγούσης ίερας όοοΰ.
Αλλά και ή εκλογή ύπο τών έκχριστιανισθέντων
Αθηναίων τοΟ μέρους ενθα το Μαρτύριον του Λεω-
νίδη ίδρύθη άμα τώ θριάμβω τής νέας πίστεως,
μετά ταύτα δέ και ή μεγαλοπρεπής Βασιλική,
δεν είνε πιθανώτατα άσχετος και προς τήν έπιθυ-
μίαν τής βυζαντινής Αύλής νά έξαφανίζη βαθμη-
δόν τάς αναμνήσεις τής αρχαίας λατρείας" ή χερ-
σονησις τοΰ ΙλισοΟ εκείτο, ώς γνωστόν, εις τήν
περιοχ_ήν τοΰ προαστείουτής "Αγρας, ενθαέτελοΰν-
το κατά τήν αρχαιότητα τά μικρά ελευσίνια μυ-
στήρια 1' δεν εϊνε επομένως άπίθανον δτι διά τής
ιδρύσεως τοΰ Μαρτυρίου τοΟ Λεωνίδη είτα δέ καϊ
μεγάλου χριστιανικού Ναοΰ έν τώ προαστείω
τούτω — ένθα κατωκουν ίσως και οί πλείονες τών
πρώτων άθηναίων χριστιανών — έξυπηρετεΐτο καϊ
ο απώτερος ούτος σκοπός τής κρατούσης Αρχής.
1 Τό πρόβλημα περί της κοίτης τοΰ Ίλισοΰ εις τό μέρος
τοΰτο κατά τήν αρχαιότητα δεν διηυκρινίσΟη εισέτι- ότι όμως κατά
τούς έσχ ατους ρωμαϊκούς χρόνους ε Ίχ εν ή χερσονησίς τήν μορφήν,
5)ν Εχει και σήμερον, άπέδειξεν ήδη επαρκώς ό £κιάς έν ΠΛΕ, 1895,
σ. 124 χ. έ. Περί τών μικρών ελευσίνιων πρβλ.- Σβορ<·.νον έν
ΔΕΝΑ, IV (1901) σ. 279 κ. έ. βλ. τοΰ αύτοϋ και τόμ. XIX
αϋτόθι, σελ. 4 χ. έ.
"Ιστορικοί άρα λόγοι άναδεικνύουσι πλειότερον
το δι' Άντιοχέων τεχνιτών ύπό τής Άθηναΐδος
πιθανώτατα ιδρυθέν κατά τά μέσα τοΟ Ε' αιώνος
χριστιανικόν κτίσμα τής νησΐδος τοΰ Ίλισοΰ.
Ίπολείπεται ήδη νά έξετασθή το ζήτημα: έ'χο-
μεν πληροφορίαν τινά περί τοΰ ήμετέρου Ναοΰ;
Ώλήν τής μαρτυρίας τοΰ Ακομινάτου, έπί τής
έποχής τοΰ οποίου ίσως μόνον τό Μαρτύριον διε-
σώζετο άρτιώτερον ό οέ περικλείων τοΰτο Ναός ήτο
ήμελημένος και πιθανώτατα έτιμάτο έπ'όνόματι
ετέρου άγίου, ώς δυνάμεθα έκ τών λεγομένων του
νά συμπεράνωμεν «, ουδεμία ετέρα πληροφορία
ύπάρχει. Εις τούς βυζαντινούς ιστοριογράφους σπα-
νίως έδίδετο ευκαιρία ν' άσχοληθώσι περί τών
Αθηνών και τής Ελλάδος καθόλου, ή δέ ίστοοία
τών αθηναϊκών έκκλησιών είνε τοσούτω σκοτεινή,
ώστε και ή χρονολογία ή διδομένη εις τινας έξ
αυτών, μόνον εις ανευρεθείσας έπιγραφάς στηρίζε-
ται *. Ονόματα άθηναϊκών έκκλησιών, οικτρό-
τατα παραμεμορφωμένα, συναντώμεν εις τήν γνω-
στήν έπιστολήν Ίννοκεντίου τοΰ Γ' (1208)
προς τον άκολου.θήσαντα τούς φράγκους κατακτη-
τάς λατϊνον άρχιεπίσκοπον Βεράρδον * και τέλος
εις περιηγητάς τών χρόνων τής τουρκοκρατίας, καθ'
οΰς πιθανώτατα ή ήμετέρα Βασιλική ήτο ήρειπω-
2 Πρβλ. τό ανωτέρω παρατεθέν χωρίον «άλλα τίνες οί κείμενοι
ούτοι; άγνοεΐν γάρ μοι δοκείτε, εί και μή πάντες, τόν άπόΟετον ό'λβον
ήμών» και κατωτέρω «ήμεϊς δέ τοσούτον άμελήσομεν . . . ώς και τούς
ένταϋθα κείμενους μάρτυρας άγεράστους τό έφ'ήμϊν περιοράν κ. έ.».
3 Βλ. Γρηγορόβιον, I. άνωτ. σ. 129 και 153. Ώς γνωστόν,
μέχρι τοΰδε μόνον τήν χρονολογία·; τή; καταδαφισΟείσης εκκλησίας τοΰ
Μαγκούτη και τοΰ Ναοΰ τών άγιων Θεοδώρων γνωρίζοαεν ες" έπι-
γραφών.
4: Τά έν τη έπιστολή ταύτη αναγραφόμενα ονόματα κακώς
έΟεωρήΟησαν ώς αναφερόμενα πάντα εις Ναούς περιχο>ρων (βλέπε
Λάμπρου, Αί Αθήναι κατά τά τέλη τοΰ ΙΒ' αιώνος, 1878, σ 83
και ιδία Νεροΰτον, έν ΔΙΚΕ. Δ' σ. 70, ενθα γίνεται άπόπειρα προς
ερμηνεία ν πάντωντών αναγραφομένων ονομάτων)· ήμεΐς, ΑΔ.τόμ. Β'.
σ. 131, έταυτίσαμεν τόν Ναόν Διονυσίου τοΰ Αρεοπαγίτου ποός τόν
άναφερόμενον έν τή βούλλα τοΰ Ίννοκεντίου, άν και τοΰτον ό Νεροΰ-
τσος μεταθέτει όπισθεν τοΰ Πεντελικοΰ (;), νομίζομεν δέ και ένταΰθα.
οτι υπό τόν ολίγον ανωτέρω άναγραφόμενον: ΒθΒΐί Νίοοίβϊ (Ιο
Οβίαΐηηίδ, πρέπει ν' άναζητήσωμεν ουχί Ναόν τοΰ άγίου Νικολάου
παρά τά Σούνιον (πρβλ. Γρηγορ. ε. ά. Α' σ. 409) άλλά παρά τους
Στύλους τοΰ Όλυμπιείου, πιθ. δέ αυτήν τήν άνασχαφεϊσαν Βασιλι-
κήν, τιμωμένην έπ' ονόματι τοΰ άγίου Νικολάου εις μεταγενεστέρους
βυζαντινούς χρόνους, όποτε είχε λησμονηΟή τό όνομα τοΰ μάρτυρος
Λεωνίδη, ώς εκ τών ανωτέρω λόγων τοΰ Ακομινάτου δυνάμεθα νά
ΰποΟέσωμεν.
4