DOI Heft:
Rozprawy
DOI Artikel:Labuda, Adam S.: Kolonizacja wschodnia i sztuka gotycka: pojęcia i rzeczywistość
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.28183#0094
52
ADAM S. LABUDA
znawczego, należy dostrzec jej wymiar naukowo-polityczny: domena syntezy i całości,
jak już sugerowaliśmy, jest miejscem styku historii sztuki z jej światem życia. Otóż
ten ostatni zmienił się i zmienia na naszych oczach. Zniknęły dwa polityczne bloki,
ale pozostały i powstają nowe jednostki narodowo-państwowe i one właśnie określają
bieg spraw aktualnych. Owe jednostki zadają pytanie o swoją tożsamość, w poczuciu
na nowo odzyskanej wartości, któremu towarzyszy niekiedy poczucie zagrożenia. Wy-
daje się, że przed naukami humanistycznymi stają stare-nowe zadania. Powrót do tra-
dycyjnej, absolutyzującej moment narodowy argumentacji nie jest wykluczony, ale też
nie nieunikniony.
W tej nowej konstelacji warto pamiętać o przed- i powojennej lekcji badań nad
Europą Środkowo-Wschodnią. Pierwsza lekcja jest natury ogólnej: historyk, zmierza-
jący poprzez swe badania do odsłonięcia inności przeszłości, powinien zachować kry-
tyczny dystans w stosunku do aktualnych hierarchii wartości, niezależnie od tego czy
są one „słuszne”, czy „niesłuszne”. Oznacza to wszakże, iż musi on im poświęcać kry-
tyczną refleksję.
Druga lekcja dotyczy problematyki narodowo-państwowej. Należy dostrzec w niej
ponownie część rzeczywistości europejskich dziejów sztuki. W perspektywie między-
narodowej, szczególnie istotnej dla tej problematyki, państwa i narody trzeba wyzwolić
z zasadniczego antagonistycznego zazębienia. W biegu historycznych zdarzeń są one
wielkościami, które komunikując się przez afirmację bądź negację albo otwierając bądź
zamykając się na siebie, definiują się wciąż na nowo. Nie da się ich traktować jako
niezmiennych substancji.
Sformułowana powyżej teza-założenie określa miejsce problematyki państwowo-na-
rodowej w obrębie syntezy historyczno-artystycznej. Docieramy w ten sposób do lekcji
trzeciej. Odczuwalny w dzisiejszej nauce o sztuce sceptycyzm wobec prób syntezy moż-
na związać z kryzysem paradygmatu narodowo-państwowego z jednej i widzeniem dzie-
ła sztuki jako zjawiska złożonego, heterogenicznego z drugiej strony. Jednakże zanie-
chanie prób na tym odcinku byłoby błędnym rozstrzygnięciem. Należy rozmyślać nad
syntezą i całością po to właśnie, by, po pierwsze, odrzucić ograniczającą, podatną na
instrumentalizacje formę syntezy, oraz, po drugie, nie ulegać bezwiednie dawnym i no-
wym bożkom całości. Chodzi o to, by stworzyć otwarty, mobilny projekt syntezy, po-
zwalający wprowadzić w jej pole wiele całości, eliminujący mity rzekomych celów
i ciągłości (historia święta!), które odgrywały tak wielką rolę w badaniach nad kolo-
nizacją wschodnią.
THE EASTERN COLONISATION AND GOTHIC ART. CONCEPTS AND REALITY.
Summary
This text was delivered at the XXXVIIIth International Congress of Art History in Berlin in July 1992.
Its German version will appear in the proceedings of the Congress. The subject of this article is a historical
and political-scientific reflection on the so called “kunstgeschichtliche Ostfroschung”. What is concerned
here are studies on the art of the eastern part of Central Europe which during the Middle Ages became a
place of intensive colonization and the dominant share in this colonization was of German population. At-
tempts at interpretation of artistic heritage in the perspective of this historical process (“Ostsiedlung”) were
undertaken in Germany in the second half of the 19th century and at the beginning of the 20th century. It
ADAM S. LABUDA
znawczego, należy dostrzec jej wymiar naukowo-polityczny: domena syntezy i całości,
jak już sugerowaliśmy, jest miejscem styku historii sztuki z jej światem życia. Otóż
ten ostatni zmienił się i zmienia na naszych oczach. Zniknęły dwa polityczne bloki,
ale pozostały i powstają nowe jednostki narodowo-państwowe i one właśnie określają
bieg spraw aktualnych. Owe jednostki zadają pytanie o swoją tożsamość, w poczuciu
na nowo odzyskanej wartości, któremu towarzyszy niekiedy poczucie zagrożenia. Wy-
daje się, że przed naukami humanistycznymi stają stare-nowe zadania. Powrót do tra-
dycyjnej, absolutyzującej moment narodowy argumentacji nie jest wykluczony, ale też
nie nieunikniony.
W tej nowej konstelacji warto pamiętać o przed- i powojennej lekcji badań nad
Europą Środkowo-Wschodnią. Pierwsza lekcja jest natury ogólnej: historyk, zmierza-
jący poprzez swe badania do odsłonięcia inności przeszłości, powinien zachować kry-
tyczny dystans w stosunku do aktualnych hierarchii wartości, niezależnie od tego czy
są one „słuszne”, czy „niesłuszne”. Oznacza to wszakże, iż musi on im poświęcać kry-
tyczną refleksję.
Druga lekcja dotyczy problematyki narodowo-państwowej. Należy dostrzec w niej
ponownie część rzeczywistości europejskich dziejów sztuki. W perspektywie między-
narodowej, szczególnie istotnej dla tej problematyki, państwa i narody trzeba wyzwolić
z zasadniczego antagonistycznego zazębienia. W biegu historycznych zdarzeń są one
wielkościami, które komunikując się przez afirmację bądź negację albo otwierając bądź
zamykając się na siebie, definiują się wciąż na nowo. Nie da się ich traktować jako
niezmiennych substancji.
Sformułowana powyżej teza-założenie określa miejsce problematyki państwowo-na-
rodowej w obrębie syntezy historyczno-artystycznej. Docieramy w ten sposób do lekcji
trzeciej. Odczuwalny w dzisiejszej nauce o sztuce sceptycyzm wobec prób syntezy moż-
na związać z kryzysem paradygmatu narodowo-państwowego z jednej i widzeniem dzie-
ła sztuki jako zjawiska złożonego, heterogenicznego z drugiej strony. Jednakże zanie-
chanie prób na tym odcinku byłoby błędnym rozstrzygnięciem. Należy rozmyślać nad
syntezą i całością po to właśnie, by, po pierwsze, odrzucić ograniczającą, podatną na
instrumentalizacje formę syntezy, oraz, po drugie, nie ulegać bezwiednie dawnym i no-
wym bożkom całości. Chodzi o to, by stworzyć otwarty, mobilny projekt syntezy, po-
zwalający wprowadzić w jej pole wiele całości, eliminujący mity rzekomych celów
i ciągłości (historia święta!), które odgrywały tak wielką rolę w badaniach nad kolo-
nizacją wschodnią.
THE EASTERN COLONISATION AND GOTHIC ART. CONCEPTS AND REALITY.
Summary
This text was delivered at the XXXVIIIth International Congress of Art History in Berlin in July 1992.
Its German version will appear in the proceedings of the Congress. The subject of this article is a historical
and political-scientific reflection on the so called “kunstgeschichtliche Ostfroschung”. What is concerned
here are studies on the art of the eastern part of Central Europe which during the Middle Ages became a
place of intensive colonization and the dominant share in this colonization was of German population. At-
tempts at interpretation of artistic heritage in the perspective of this historical process (“Ostsiedlung”) were
undertaken in Germany in the second half of the 19th century and at the beginning of the 20th century. It