DOI Heft:
Recenzje
DOI Artikel:Kalinowski, Lech; Małkiewiczówna, Helena: Uwagi o średniowiecznych witrażach Pomorza Wschodniego: Na marginesie pracy Alicji Karłowskiej-Kamzowej, "Witraże i mozaiki"
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.20613#0159
Folia Historiae Artium, t. XXVIII (1992)
PL ISSN 0071-6723
UWAGI O ŚREDNIOWIECZNYCH WITRAŻACH POMORZA WSCHODNIEGO
na marginesie pracy Alicji Karłowskiej-Kamzowej Witraże i mozaiki [w:] Jerzy Domasłowski, Alicja
Karłowska-Kamzowa, Adam S. Labuda, Malarstwo gotyckie na Pomorzu Wschodnim, Warsza-
wa—Poznań 1990. Prace Komisji Historii Sztuki Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk, Wydział Nauk
o Sztuce, Ł XVII, s. 59—64
Pomimo daleko posuniętych badań nad średnio-
wiecznym malarstwem monumentalnym w Polsce
nasza wiedza w zakresie malarstwa witrażowego
wciąż daleka jest od osiągnięcia poziomu naukowego.
Złożyło się na to kilka przyczyn. W stosunku do
pierwotnie istniejących zasobów do naszych czasów
przetrwała jedynie znikoma liczba zespołów kwater,
pojedynczych okazów lub ich okruchów, wykona-
nych w różnym czasie i w różnych ośrodkach. Jeśli
nadal tkwią w kościelnych oknach — to są z zasady
słabo lub zgoła nieczytelne; jeśli przechowywane są
w muzeach — to z zasady źle eksponowane lub wręcz
ukryte w magazynach. Zniekształcone zniszczeniami,
reperacjami i częstymi konserwacjami, nie stanowią
— lub pozornie nie stanowią — „atrakcyjnego” pola
badań naukowych. Wichury, pożary, częstokroć nie-
dostatki technologiczne i techniczne wykonania: źle
wyprodukowane szkło, źle wypalony rysunek, niedo-
kładne osadzenie w ołowiu, nadto wojny i zmiany
gustu przesądziły o absolutnej przypadkowości za-
chowanych dzieł. W wielu przypadkach odosobnione
1 Trzy kwatery z kościoła filialnego p.w. Św. Jana Chrzciciela
w Ozorowicach (niem. Sponsberg) koło Trzebnicy, jeszcze w XIX
w. przeniesione do Muzeum Przemysłu Artystycznego i Starożyt-
ności we Wrocławiu, por. F. Heinelt, Glasmalereien aus der
Kirche zu Sponsberg, 15. Jahrh. (Schlesiens Vorzeit in Bild und
Schrift, 12 Bericht, Breslau 1869, s. 201—207, Taf. 26), oraz T.
Dobrowolski, Śląskie malarstwo ścienne i sztalugowe do początku
XVw. [w:] Historia Śląska od najdawniejszych czasów do roku 1400,
III, Kraków 1936, s. 160, ryc. 30 na s. 161 — uległy zniszczeniu lub
zaginęły w czasie drugiej wojny światowej. — W Muzeum Narodo-
wym w Poznaniu przechowywane są obecnie dwie kwatery (U-
krzyżowanie, Trójca Święta) oraz drobny ułamek trzeciej kom-
pozycji, która przed wojną (zachowana w dużo większym fragmen-
cie) przedstawiała część postaci trzymającej tarczę herbową z Or-
łem śląskim. Wszystkie te dzieła uważane są za śląskie — por. N.
Pajzderski, Śląskie witraże średniowieczne w zbiorach poznań-
skich (Dawna Sztuka, 1, 1938), s. 241—246, ryc. 1—3; Zbiory
Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk w Muzeum Narodo-
wym w Poznaniu. Katalog wystawy. Muzeum Narodowe w Po-
nie tworzą, choćby w miarę spójnego, obrazu dziejów
tej gałęzi sztuki na obszarze zarówno Małopolski, jak
i Śląska, Wielkopolski czy Pomorza Wschodniego
i Zachodniego. Dość przypomnieć niemal kompletne
zniszczenie dzieł sztuki witrażowej na Śląsku1 (nie
znamy obecnie ani jednej kwatery „wrocławskiej”,
choć nie ulega wątpliwości waga tego ośrodka w śre-
dniowieczu). Co więcej: niemal całkowita zagłada
czeskich witraży średniowiecznych, w tym szczególnie
z czasów Karola IV i Wacława IV, pozbawiła nas
bezpośrednich punktów odniesienia i możliwości
konfrontacji czternastowiecznych kwater krakow-
skich czy toruńskich z dziełami praskiego środowiska
witrażowniczego2. Ponadto druga wojna światowa
przetrzebiła zachowane do roku 1939 zasoby: m. in.
w całości uległ zniszczeniu lub zaginął duży, powstały
w początku wieku XV, cykl witraży z kościoła Maria-
ckiego w Chojnej (niem. Kónigsberg in Neumarkt) na
Pomorzu Zachodnim3, a zespół tzw. malborski (u-
mieszczone wtórnie w oknach kościoła zamkowego
kwatery z kościołów toruńskich i kościoła p. w.
znaniu, Poznań 1982, s. 162, poz. 45—46, il. 124. A. Karłow-
ska-Kamzowa, Fundacje artystyczne księcia Ludwika I Brzes-
kiego, Opole—Wrocław 1970, s. 86—87, kwaterę z Ukrzyżowaniem,
powstałą zapewne w końcu w. XIII, datowała za Pajzderskim na
koniec w. XIV i złączyła z twórczością witreatora Konrada
z Wrocławia. Jednakże w świetle przekazu E. Rastawieckiego,
Słownik malarzów polskich, II, Warszawa 1851, s. VI, zarówno
Ukrzyżowanie, jak i Trójca Święta pochodzą z Krakowa.
2 F. Matouś, Mittelalterliche Glasmalerei in der Tśchecho-
slowakei, CVMA Tschechoslowakei, Prag 1975, s. 11—14.
3 M. in. Die Kunstdenkmaler der Provinz Brandenburg, VII, 1:
Die Kunstdenkmaler des Kreises Kónigsberg (Neumark), Berlin
1928, II: Die Stadt Kónigsberg, bearb. v. G. Voss und W. Hoppe,
s. 51—63, il. 35—48, tab. 6—7; H. Butów, Die mittelalterlichen
Glasgemalde der St. Marienkirche zu Kónigsberg Nm (Kreis-Kalen-
der fur den Kreis Kónigsberg Nm fur das Jahr 1929, 4. Jahrgang,
s. 83—88, il. na s. 85—87, oraz Kreis-Kalender [...] fur das Jahr
1931, 6. Jahrgang, s. 17—26, il. 1—6); H. Wentzel, Meisterwerke
der Glasmalerei, ILAufl., Berlin 1954, s. 55, 98, il. 177.
155
PL ISSN 0071-6723
UWAGI O ŚREDNIOWIECZNYCH WITRAŻACH POMORZA WSCHODNIEGO
na marginesie pracy Alicji Karłowskiej-Kamzowej Witraże i mozaiki [w:] Jerzy Domasłowski, Alicja
Karłowska-Kamzowa, Adam S. Labuda, Malarstwo gotyckie na Pomorzu Wschodnim, Warsza-
wa—Poznań 1990. Prace Komisji Historii Sztuki Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk, Wydział Nauk
o Sztuce, Ł XVII, s. 59—64
Pomimo daleko posuniętych badań nad średnio-
wiecznym malarstwem monumentalnym w Polsce
nasza wiedza w zakresie malarstwa witrażowego
wciąż daleka jest od osiągnięcia poziomu naukowego.
Złożyło się na to kilka przyczyn. W stosunku do
pierwotnie istniejących zasobów do naszych czasów
przetrwała jedynie znikoma liczba zespołów kwater,
pojedynczych okazów lub ich okruchów, wykona-
nych w różnym czasie i w różnych ośrodkach. Jeśli
nadal tkwią w kościelnych oknach — to są z zasady
słabo lub zgoła nieczytelne; jeśli przechowywane są
w muzeach — to z zasady źle eksponowane lub wręcz
ukryte w magazynach. Zniekształcone zniszczeniami,
reperacjami i częstymi konserwacjami, nie stanowią
— lub pozornie nie stanowią — „atrakcyjnego” pola
badań naukowych. Wichury, pożary, częstokroć nie-
dostatki technologiczne i techniczne wykonania: źle
wyprodukowane szkło, źle wypalony rysunek, niedo-
kładne osadzenie w ołowiu, nadto wojny i zmiany
gustu przesądziły o absolutnej przypadkowości za-
chowanych dzieł. W wielu przypadkach odosobnione
1 Trzy kwatery z kościoła filialnego p.w. Św. Jana Chrzciciela
w Ozorowicach (niem. Sponsberg) koło Trzebnicy, jeszcze w XIX
w. przeniesione do Muzeum Przemysłu Artystycznego i Starożyt-
ności we Wrocławiu, por. F. Heinelt, Glasmalereien aus der
Kirche zu Sponsberg, 15. Jahrh. (Schlesiens Vorzeit in Bild und
Schrift, 12 Bericht, Breslau 1869, s. 201—207, Taf. 26), oraz T.
Dobrowolski, Śląskie malarstwo ścienne i sztalugowe do początku
XVw. [w:] Historia Śląska od najdawniejszych czasów do roku 1400,
III, Kraków 1936, s. 160, ryc. 30 na s. 161 — uległy zniszczeniu lub
zaginęły w czasie drugiej wojny światowej. — W Muzeum Narodo-
wym w Poznaniu przechowywane są obecnie dwie kwatery (U-
krzyżowanie, Trójca Święta) oraz drobny ułamek trzeciej kom-
pozycji, która przed wojną (zachowana w dużo większym fragmen-
cie) przedstawiała część postaci trzymającej tarczę herbową z Or-
łem śląskim. Wszystkie te dzieła uważane są za śląskie — por. N.
Pajzderski, Śląskie witraże średniowieczne w zbiorach poznań-
skich (Dawna Sztuka, 1, 1938), s. 241—246, ryc. 1—3; Zbiory
Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk w Muzeum Narodo-
wym w Poznaniu. Katalog wystawy. Muzeum Narodowe w Po-
nie tworzą, choćby w miarę spójnego, obrazu dziejów
tej gałęzi sztuki na obszarze zarówno Małopolski, jak
i Śląska, Wielkopolski czy Pomorza Wschodniego
i Zachodniego. Dość przypomnieć niemal kompletne
zniszczenie dzieł sztuki witrażowej na Śląsku1 (nie
znamy obecnie ani jednej kwatery „wrocławskiej”,
choć nie ulega wątpliwości waga tego ośrodka w śre-
dniowieczu). Co więcej: niemal całkowita zagłada
czeskich witraży średniowiecznych, w tym szczególnie
z czasów Karola IV i Wacława IV, pozbawiła nas
bezpośrednich punktów odniesienia i możliwości
konfrontacji czternastowiecznych kwater krakow-
skich czy toruńskich z dziełami praskiego środowiska
witrażowniczego2. Ponadto druga wojna światowa
przetrzebiła zachowane do roku 1939 zasoby: m. in.
w całości uległ zniszczeniu lub zaginął duży, powstały
w początku wieku XV, cykl witraży z kościoła Maria-
ckiego w Chojnej (niem. Kónigsberg in Neumarkt) na
Pomorzu Zachodnim3, a zespół tzw. malborski (u-
mieszczone wtórnie w oknach kościoła zamkowego
kwatery z kościołów toruńskich i kościoła p. w.
znaniu, Poznań 1982, s. 162, poz. 45—46, il. 124. A. Karłow-
ska-Kamzowa, Fundacje artystyczne księcia Ludwika I Brzes-
kiego, Opole—Wrocław 1970, s. 86—87, kwaterę z Ukrzyżowaniem,
powstałą zapewne w końcu w. XIII, datowała za Pajzderskim na
koniec w. XIV i złączyła z twórczością witreatora Konrada
z Wrocławia. Jednakże w świetle przekazu E. Rastawieckiego,
Słownik malarzów polskich, II, Warszawa 1851, s. VI, zarówno
Ukrzyżowanie, jak i Trójca Święta pochodzą z Krakowa.
2 F. Matouś, Mittelalterliche Glasmalerei in der Tśchecho-
slowakei, CVMA Tschechoslowakei, Prag 1975, s. 11—14.
3 M. in. Die Kunstdenkmaler der Provinz Brandenburg, VII, 1:
Die Kunstdenkmaler des Kreises Kónigsberg (Neumark), Berlin
1928, II: Die Stadt Kónigsberg, bearb. v. G. Voss und W. Hoppe,
s. 51—63, il. 35—48, tab. 6—7; H. Butów, Die mittelalterlichen
Glasgemalde der St. Marienkirche zu Kónigsberg Nm (Kreis-Kalen-
der fur den Kreis Kónigsberg Nm fur das Jahr 1929, 4. Jahrgang,
s. 83—88, il. na s. 85—87, oraz Kreis-Kalender [...] fur das Jahr
1931, 6. Jahrgang, s. 17—26, il. 1—6); H. Wentzel, Meisterwerke
der Glasmalerei, ILAufl., Berlin 1954, s. 55, 98, il. 177.
155