DOI Artikel:
Seminarium Metodologiczne Stowarzyszenia Historyków Sztuki. Nieborów, 1-3 VI 1978 R.
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.14266#0221
Rocznik Historii Sztuki, t. XIII. 1981
PL ISSN 0080-3472
SEMINARIUM METODOLOGICZNE STOWARZYSZENIA HISTORYKÓW SZTUKI.
NIEBORÓW, 1-3 VI 1978 R.
Jan Białostocki
KAPITAŁ I BALAST WIEKU DZIEWIĘTNASTEGO W KULTURZE
Żywimy się produkcją wieku XIX bez przerwy. Zapewne około trzech czwartych słuchanej przez
nas muzyki, czytanej literatury, budownictwa i monumentalnej rzeźby, z którymi styka się miesz-
kaniec przeciętnego miasta europejskiego, stanowią produkty poprzedzającego stulecia. Jesteśmy
w nieustannym kontakcie z myślą, wrażliwością, problematyką ludzi, którzy żyli w wieku XIX.
Zarówno ciągłość zjawisk społecznych i kulturowych zapoczątkowanych w tamtym stuleciu, jak
nawroty zainteresowań kierowanych ku twórczości i myśli sprzed lat stu czynią tradycję tamtych
czasów nieustannie żywą, i to w stopniu niewspółmiernie większym niż aktualność wszystkich po-
przednich okresów historycznych. W Polsce ze względów historycznych wiek XIX posiada dla
kultury znaczenie jeszcze bardziej wyjątkowe: cały prawie kanon wykształcenia szkolnego zamyka się
przecież pomiędzy romantyzmem i Młodą Polską. Polak wyrasta na pożywieniu idej i foym artystycz-
nych wytworzonych w wieku XIX.
Zainteresowania przejawiane przez młodzież w zaskakujący sposób koncentrują się na tym właśnie
stuleciu, pojmowanym widać jako genealogia naszej współczesności, której zrozumienie jest konieczne,
by pojąć współczesne nam zjawiska życia społecznego i kulturalnego.
Ale wiek XIX jest pojęciem historycznym ogromnie szerokim i wieloznacznym, szerszym i mniej
jednoznacznym niż inne okresy, bo komplikacja historii wzmaga się wraz z postępem technicznym
i wzrostem złożoności struktur społecznych. Ten wiek, który Russel ujmował w przeciwstawnych
kategoriach „wolności" i „organizacji", przeżywał rewolucje polityczne, społeczne, naukowe i tech-
niczne o nie znanym dotąd zasięgu. Gdy się zaczynał, jego technologia nie różniła się w sposób
zasadniczy od technologii poprzedzających ^stuleci — nadal głównym źródłem energii były siły dane
bezpośrednio w naturze: siła wiatru i wody oraz siła mięśni człowieka i zwierzęcia, spotęgowane
przekładniami. Gdy się kończył, był już w posiadaniu pary, elektryczności i — od niedawna —
silnika spalinowego.
W dobie Napoleona podróżowano ciągle karetą, wierzchem i statkiem żaglowym, a więc tak
samo jak za czasów Kolumba i jak w średniowieczu, ale już w połowie stulecia zadudniły na
szynach pociągi, inspirując Turnerowi apokaliptyczne wizje malarskie. U schyłku wieku luksusowe
i olbrzymie parowce przemierzały oceany, telegrafy przenosiły wiadomości, które wielotysięczne
nakłady dzienników udostępniały coraz większej ilości umiejących czytać ludzi.
Pytanie, naturalnie brzmiące w ustach bronowickiego chłopa ok. r. 1900: „Co tam Panie w poli-
tyce?", nie mogłoby zostać zadane sto lat wcześniej. Gdy rozpoczął się wiek XIX, wielkie obszary
globu ogarnięte były i eksploatowane przez system gospodarki niewolniczej, a ekonomika większości,
nawet najbardziej rozwiniętych krajów pozostawała na szczeblu pre-industrialnym. Wiek XX inaugu-
rowała rewolucja proletariacka r. 1905, która była wynikiem układów i napięć społecznych spowo-
dowanych niezwykle szybkim rozwojem przemysłowym Europy w interesującym nas okresie stu lat.
Od patriarchalnego systemu rodzinnego i dynastycznego systemu państwowego nastąpiło przejście do
PL ISSN 0080-3472
SEMINARIUM METODOLOGICZNE STOWARZYSZENIA HISTORYKÓW SZTUKI.
NIEBORÓW, 1-3 VI 1978 R.
Jan Białostocki
KAPITAŁ I BALAST WIEKU DZIEWIĘTNASTEGO W KULTURZE
Żywimy się produkcją wieku XIX bez przerwy. Zapewne około trzech czwartych słuchanej przez
nas muzyki, czytanej literatury, budownictwa i monumentalnej rzeźby, z którymi styka się miesz-
kaniec przeciętnego miasta europejskiego, stanowią produkty poprzedzającego stulecia. Jesteśmy
w nieustannym kontakcie z myślą, wrażliwością, problematyką ludzi, którzy żyli w wieku XIX.
Zarówno ciągłość zjawisk społecznych i kulturowych zapoczątkowanych w tamtym stuleciu, jak
nawroty zainteresowań kierowanych ku twórczości i myśli sprzed lat stu czynią tradycję tamtych
czasów nieustannie żywą, i to w stopniu niewspółmiernie większym niż aktualność wszystkich po-
przednich okresów historycznych. W Polsce ze względów historycznych wiek XIX posiada dla
kultury znaczenie jeszcze bardziej wyjątkowe: cały prawie kanon wykształcenia szkolnego zamyka się
przecież pomiędzy romantyzmem i Młodą Polską. Polak wyrasta na pożywieniu idej i foym artystycz-
nych wytworzonych w wieku XIX.
Zainteresowania przejawiane przez młodzież w zaskakujący sposób koncentrują się na tym właśnie
stuleciu, pojmowanym widać jako genealogia naszej współczesności, której zrozumienie jest konieczne,
by pojąć współczesne nam zjawiska życia społecznego i kulturalnego.
Ale wiek XIX jest pojęciem historycznym ogromnie szerokim i wieloznacznym, szerszym i mniej
jednoznacznym niż inne okresy, bo komplikacja historii wzmaga się wraz z postępem technicznym
i wzrostem złożoności struktur społecznych. Ten wiek, który Russel ujmował w przeciwstawnych
kategoriach „wolności" i „organizacji", przeżywał rewolucje polityczne, społeczne, naukowe i tech-
niczne o nie znanym dotąd zasięgu. Gdy się zaczynał, jego technologia nie różniła się w sposób
zasadniczy od technologii poprzedzających ^stuleci — nadal głównym źródłem energii były siły dane
bezpośrednio w naturze: siła wiatru i wody oraz siła mięśni człowieka i zwierzęcia, spotęgowane
przekładniami. Gdy się kończył, był już w posiadaniu pary, elektryczności i — od niedawna —
silnika spalinowego.
W dobie Napoleona podróżowano ciągle karetą, wierzchem i statkiem żaglowym, a więc tak
samo jak za czasów Kolumba i jak w średniowieczu, ale już w połowie stulecia zadudniły na
szynach pociągi, inspirując Turnerowi apokaliptyczne wizje malarskie. U schyłku wieku luksusowe
i olbrzymie parowce przemierzały oceany, telegrafy przenosiły wiadomości, które wielotysięczne
nakłady dzienników udostępniały coraz większej ilości umiejących czytać ludzi.
Pytanie, naturalnie brzmiące w ustach bronowickiego chłopa ok. r. 1900: „Co tam Panie w poli-
tyce?", nie mogłoby zostać zadane sto lat wcześniej. Gdy rozpoczął się wiek XIX, wielkie obszary
globu ogarnięte były i eksploatowane przez system gospodarki niewolniczej, a ekonomika większości,
nawet najbardziej rozwiniętych krajów pozostawała na szczeblu pre-industrialnym. Wiek XX inaugu-
rowała rewolucja proletariacka r. 1905, która była wynikiem układów i napięć społecznych spowo-
dowanych niezwykle szybkim rozwojem przemysłowym Europy w interesującym nas okresie stu lat.
Od patriarchalnego systemu rodzinnego i dynastycznego systemu państwowego nastąpiło przejście do