Muzeum Narodowe <Breslau> [Hrsg.]; Muzeum Śla̜skie <Breslau> [Hrsg.]: Roczniki Sztuki Śląskiej (10.1976)

MISCELL AN E A

ALICJA KARŁOWSKA-KAMZOWA (Poznań)

RYSUNKI SKRYPTORÓW
Ze studiów nad śląskimi zbiorami gotyckich rękopisów iluminowanych

Wśród zabytków śląskiej sztuki gotyckiej znane
są od dawna rysunkowe ilustracje rękopisów, pocho-
dzące z drugiej połowy XIV i XV stulecia1. Rysunki
figuralne i zoomorficzne stanowiły uzupełnienie tzw.
filigranowej dekoracji woluminów, wykonywanych
w skryptoriach cystersów śląskich już od końca
XIII wieku. Posiadały w dużej mierze charakter
groteskowy, szczególnie gdy dekorowano nimi drob-
niejsze inicjały. Stanowiły uzupełniający repertuar
motywów dekoracyjnych. Natomiast rysunkowe ilu-
stracje Legendy o św. Jadwidze z 1353 roku i Zwier-
ciadła Saskiego z Legnicy z roku 1386 — prezento-
wały wizje plastyczne tematów omawianych w tekś-
cie, a w Legendzie wnosiły nawet własne treści uzu-
pełniające2.

Rysunek był najprostszą sztuką zdobniczą w ilu-
stratorstwie książkowym. Pozwalał na większą niż
w malarstwie swobodę twórczą, dlatego częściej spo-

' E. Kloss, Die schlesische Buchmalerei des Mittelal-
ters, Berlin 1942. Techniką rysunkową wykonano: a) ilustra-
cję Ukrzyżowania kanonów w czterech mszałach śląskich,
zachowanych w Bibliotece Uniwersyteckiej we Wrocławiu, sygn.
M. 1151, M. 1160, inw. 7570, IF358 (1 pol. i połowa XIV w.),
por. Kloss, op. cit., s. 218, 219, 185, 194, ił. 51, 61, 62; b)
ilustracje Legendy o Św. Jadwidze zawarte w kodeksie zwanym
niegdyś ostrowskim, obecnie lubińskim, a także w odpisie
z roku 1451, opublikowanych m. in. w pracy T. Wąsowicz,
Legenda śląska, Wrocław 1967; c) ilustracje w Sachsenspiegel,
1386 r, dawniej w bibliotece kościoła śś. Piotra i Pawła
w Legnicy, zaginiony, por. Kloss, op. cit., s. 228, 231, il. 101 —
111; d) rysunek nie związany z tekstem — głowa kobieca na
dolnym marginesie karty graduału, niegdyś w bibliotece klasz-
toru św. Wincentego na Ołbinie, obecnie we wrocławskiej
Bibliotece Uniwersyteckiej syg. IF422, por. Kloss, op. cit.,
s. 210, il. 59.

2 A. Karłowska-Kamzowa, Fundacje artystyczne księ-
cia Ludwika I brzeskiego, Opole 1970, s. 14 — 34.

tykamy realizm w charakterystyce postaci, choć wy-
rażony w skrótowych ujęciach i oszczędnym opero-
waniu kreską. Stwierdzenie to odnosi się oczywiście
do rysunków gotyckich. W epoce tej niemal powszech-
nie rysowano kompozycję na różnych podobraziach,
przed nałożeniem warstw barwnych. Znamy te ry-
sunki koncepcyjne z niedokończonych dzieł ręko-
pisów iluminowanych, obrazów tablicowych i deko-
racji ściennych. Rysunki-studia, wykonywane nie na
określone zamówienie, a świadectwa gromadzenia ma-
teriału pomocniczego w warsztacie artystycznym,
znane są nieco powszechniej z ostatniej ćwierci XIV
i z przełomu wieków XIV i XV. Badania prowadzone
nad rysunkiem gotyckim w ostatnich czasach3
zmierzały nie tylko do pełnej inwentaryzacji mate-
riału zabytkowego, ale próbowały określić rolę, jaką
rysunek spełniał w twórczości artystycznej epoki.
Wyodrębniano go jako najbardziej osobisty, spon-
taniczny moment tworzenia kompozycji, starano się
wskazywać, które z rysunków powstały w oparciu

0 obserwację realistyczną, a które były przetworze-
niem tzw. egzemplów obrazowych.

Przedstawione w niniejszej rozprawie nieznane ry-
sunki śląskie, pochodzące z drugiej połowy XIV

1 z pierwszej polowy XV wieku, pozwalają poznać
twórczość do pewnego stopnia amatorską. Powsta-
nie ich nie było koniecznością wynikającą z zało-
żeń dekoracji rękopisu, nie zostały również stworzone
przez iluminatorów, malarzy profesjonalnych. Są to

3 R. W. Scheller, A Survey of Medieval Model Books,
Haarlem 1963, tamże wcześniejsza bibliografia przedmiotu.
Zagadnienie roli rysunku w epoce gotyckiej poruszają: Z.
Drobna, Die gotische Zeichnung in Bóhmen, Prag 1956;
G. Troescher, Burgundische Malerei, Berlin 1966, s. 221 nn.;
M. Sonkes, Dessin du XVe siecle, Bruxelle 1969.