DOI Artikel:
Sōtēriu, Geōrgios A.: Palaia Christianikē Basilikē Ilisou
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.14366#0023
Α Ε 1919
Παλαιά Χριστιανική Βασιλική Ιλισον, ύπο Γ. Σωτηρίου. 11
τουλάχιστον των Κατακομβών και ή κατασκευή
νεκρικών υπογείων θαλάμων και άρκοσολίων λήγει
χατά το τέλος του Δ'. αιώνος ή τάς άρχάς τοΟ
Ε' ι, εις την αυτήν δ' έποχήν γενικώς ανάγονται
και οί άνωτέρω προς σύγκρισιν παρατεθέντες τά-
φοι της Συρίας 2. Τό σχήμα και προ πάντων ή
τοιχοδομία της ημετέρας Κρυπτής, της οποίας αί
πλίνθοι καϊ το κονίαμα, δι ών εινε κατεσκευα-
-σμένη, γεννώσι την έντύπωσιν ρωμαϊκού κτίσμα-
τος των αυτοκρατορικών χρόνων έπιτρέπουσιν
εις ήμα.ς να ύποθέσωμεν, οτι ή Κρύπτη της νησί-
•δος του ΊλισσοΟ είνε κτίσμα τουλάχιστον τών αρ-
χών του Δ'. αιώνος" την ΰπόθεσιν άλλως τε ταύ-
την ένισχύουσι και αί άνευρεθεΐσαι λυχνίαι, εν αΐς
υπάρχει το έν χρήσει κατά τους χρόνους του Μ.
Κωνσταντίνου μονόγραμμα του ΧριστοΟ, ώς κα-
τωτέρω λέγομεν.
"Εχομεν ουτω προ ήμών εν Αθήναις τά λεί-
ψανα μεγάλης χριστιανικής Βασιλικής μετά Μαρ-
τυρίου, όμοιου περίπου σχήματος προς την ήρει-
πωμένην σήμερον Βασιλικήν τοΰ Αγίου Δήμη-
τρίου έν θεσσαλονίκη. Τό Μαρτύριον κείται έν τή
αύτη σχεδόν θέσει, έν ή κατά τάς Πράξεις τοΟ
Αγίου Δημητρίου εκείτο τό περίφημον Κιβώριον
Ορός τιμήν τίνος ό'μως εϊχον ίδρυθή τό Μαρτύ-
ριον και ή Βασιλική έπϊ της νησίδος του ΊλισσοΟ
-έν Αθήναις;
Ό Κ. Κωνσταντόπουλος όστις έζήτησε πρώτος
νά έρμηνεύση το κτίσμα τοΟτο και ίδια τήν Κρύ-
πτην, ής μέγα μέρος δέν εϊχεν έπιχωσθή μέχρι τοΟ
η χαμηλή θυρίς ώδήγει έν αυτί)· το έν τή ε!/.. 11 άνοιγμα είνε νεώ-
τατον δια λόγου; φιοτισμοΰ και ευκολίας τών επισκεπτών ίσχάτως
γενόμενον.
1 Ώς γνωστόν, ή τελευταία επιτάφιος επιγραφή τών κατακομβών
της Ρώμης ανάγεται εις τό ετος 409 μ. Χ. πρβλ. ΚΓ3118, ΚΕ,
άβΤ ώΠΊδΐΙ. ΑΙΙβΓίύΐΤΙβΓ, II, σ. 109.
2 Πρβλ. Μ. άβ νο§ϋβ, Ιλ 8>τίβ οβιιΐι-ίΐΐβδ, Ρβηβ,
1865-1878.
3 Αί διαστάσεις τών πλίνθων, δι' ών είνε έκτισμένη ή Κρύπτη,
είνε 055x0 54 μ. και 'έχουσι πάχος 0031/2 μ. Πρβλ. τάς αύτάς
διαστάσεις εις πλίνθους της Κρη'νης κατωτέρω ένθα γίνεται καϊ ή πα-
ραβολή πρός τάς βυζαντινάς.
4 Βλέπε Μΐ§ηβ Ρ. (5. 116 σ. 1261, οπου τό Κιβώριον λέγε-
ται δτι 'έχειτο · κατά μέσον τοΰ Ναοΰ πρός τοις λαιοϊς πλευροϊς»,
ενθα οί πιστοί « ωοντο υπό γήν κεϊσθαι τοΰ αγίου τό λείψανον ».
Όμοίως έν τη αύτη θέσει πρός τήν ήμετέραν Κρΰπτην ευρίσκονται
τά Μαρτύρια και άλλων Ναών Βασιλικών ή τρουλλωτών, ώς έν 8·
Ι^ΟΓΟΠΖΟ τοΰ Μιλάνου, έν ΟβΓΘ-Α1ΐ8}' της Λυκίας έν Μ. Ασία
και άλλαχοΰ ( βλέπε είκ. παρά \νυ1ίί, έ. άν. σ. 392, 394 κ. έ.).
1906 *, εξέφερε τήν γνώμην, δτι πρόκειται περί
τον μαρτυρίου τοΰ Ιερομάρτυρος Λεωνίόη καϊ της
συνοδείας αύτοϋ, ήτοι περί του τόπου, ενθα ό περί-
φημος Μητροπολίτης Αθηνών Μ ιχαήλ Ακομινά-
τος έξεφώνησε τον «εις τον άγιον ίερομάρτυρα
Λεωνίδην και τήν συνοδείαν αύτοΟ» λόγον, έν τώ
όποίω δίδονται και πληροφορίαι περί του μέρους
της πόλεως ένθα τό Μαρτύριον τοΰτο εκείτο. Ή
σκαφική έρευνα του χώρου και ή άνεύρεσις της
άκριβοϋς κατόψεως τής Βασιλικής και της συνε-
χομένης πρός ταύτην Κρύπτης ένισχύουσι πράγ-
ματι τήν ύπόθεσιν ταύτην.
Ό ίερομάρτυς Λεωνίδης ήτο έπίσκοπος τών
Αθηνών κατά τόν Γ' μ. Χ. αιώνα καχ έμαρτύρη-
σεν έν Κορίνθω έιτί Δεκίου (250) μετά έπτά άλλων
γυναικών, ών τά ονόματα ήσαν: Χάρισσα, Νίκη,
Γαλανή, ΚαλλΙς, Νουνεχία, Βασίλισσα και Θεο-
δώρα. Πάντες ούτοι, παραδίδεται, οτι συνελήφθη-
σαν κατά τάς έορτάς τοΟ Πάσχα έν ϊροιζήνι και
ήχθησαν ένώπιον τοΰ' ανθυπάτου τής Αχαίας Βε-
νούστου, ό'στις τόν μεν έπίσκοπον Λεωνίδην κατε-
δίκασεν εις σταυρικον θάνατον, τάς δε γυναίκας
διέταξε νά όδηγήσωσι διά πλοίου έν τώ μέσω του
πελάγους και νά ρίψωσιν αύτάς εις τήν θάλασσαν.
Περί του Αεωνίδη φέρεται παρά Συμεών τώ Με-
ταφραστή τό δίστιχον :
«Σκότος συνέσχε τάς Αθήνας άθρόον»
«Δύναντος αύταϊς ηλίου Λεωνίδου»
5 Πρβλ. Κ. Κωνσταντοπούλου, Συμβολή εις τήν τοττογραφίαν
"ών Χριστιαν. Αθηνών τό Μαρτύριον τοΰ επισκόπου Λεωνίδου, έν
Ήμερολ. τών φιλανθρ. Καταστ. Κωνσταντινουπόλεως, 1906, σ.
331-334. Ό Κ. έμελέτησε τά πρό της έπιχώσεως Οπό τοΰ γυμναστ.
συλλόγου διακρινόμενα έπί τής νησίδος τοΰ Ίλισσοΰ ερείπια, καθ ' ήν
έπο/ήν ό Α. Σκιά; άνέσκαπτε τά παρά τήν άγίαν Φωτεινήν μέρος τής
κοίτης τοΰ Ίλισσοΰ πρός προσδιορισμόν τής Καλλιρόης (Πρβλ. Α.
Σχιά περί τής έν τή κοίτη τοΰ Ίλισσοΰ ανασκαφής, έν Πρακτικοϊς
Άρχ. Έτ. 1893, σ. 111-136)· ό Σκιάς έν τή μελέτη του ταύτη
ποιείται λόγον και περί τής Βασιλικής του Ίλισσοΰ (σ. 124 και σημ.
3) και τής Κρύπτης και έχφέρει τήν γνώμην οτι ή Βασιλική αυτή
«είνε ίσιος ή παλαιοτάτη τών έν Αθήναις εκκλησιών». Ό Κωνσταν-
τόπουλος δέχεται, ότι ή Βασιλική ίδρύθη κατά τήν Ε' έκατοντ. χαί
οτι ή ΐδρυσις αυτής έξω τοΰ άστεοις αποδεικνύει άκμήν τής είδωλολα-
τρείας, πρός χαταπολέμησιν τής οποίας ή αύλή τοΰ Βυζαντίου έπρο-
στάτευε τά εις τά προάστεια ιδρυόμενα και βαθμηδόν έκτοπίζοντα τά
αρχαία ιερά χριστιανικά ευκτήρια, ώς αποδεικνύει τοΰτο και ή Γδρυσις
τής παλαιάς Μονής τοΰ Δαφνιού.
6 Έν τή μελέτη τοΰ Σκια (ενθ. άνωτ.) υπάρχει χάρτης τής
κοίτης τοϋ Ίλισοΰ σχεδιασθείς Οπό λνΊΙθβ1'£, ένθα ευρίσκεται έσφαλ-
μένη κάτοψις τοΰ Ναοΰ και τής Κρύπτης· όμοίως έσφαλμένη κάτούις
δίδεται και έν ΟαιΊίιιβ-ΚϋυρβΓΙ Αΐΐβδ νοη ΑΐΙιοπ ΒΙ. Χ (Γ)ίβ
υιη£βΙ)ΐιη£ άβι· ΚηΙΠιΊιδβ .
Παλαιά Χριστιανική Βασιλική Ιλισον, ύπο Γ. Σωτηρίου. 11
τουλάχιστον των Κατακομβών και ή κατασκευή
νεκρικών υπογείων θαλάμων και άρκοσολίων λήγει
χατά το τέλος του Δ'. αιώνος ή τάς άρχάς τοΟ
Ε' ι, εις την αυτήν δ' έποχήν γενικώς ανάγονται
και οί άνωτέρω προς σύγκρισιν παρατεθέντες τά-
φοι της Συρίας 2. Τό σχήμα και προ πάντων ή
τοιχοδομία της ημετέρας Κρυπτής, της οποίας αί
πλίνθοι καϊ το κονίαμα, δι ών εινε κατεσκευα-
-σμένη, γεννώσι την έντύπωσιν ρωμαϊκού κτίσμα-
τος των αυτοκρατορικών χρόνων έπιτρέπουσιν
εις ήμα.ς να ύποθέσωμεν, οτι ή Κρύπτη της νησί-
•δος του ΊλισσοΟ είνε κτίσμα τουλάχιστον τών αρ-
χών του Δ'. αιώνος" την ΰπόθεσιν άλλως τε ταύ-
την ένισχύουσι και αί άνευρεθεΐσαι λυχνίαι, εν αΐς
υπάρχει το έν χρήσει κατά τους χρόνους του Μ.
Κωνσταντίνου μονόγραμμα του ΧριστοΟ, ώς κα-
τωτέρω λέγομεν.
"Εχομεν ουτω προ ήμών εν Αθήναις τά λεί-
ψανα μεγάλης χριστιανικής Βασιλικής μετά Μαρ-
τυρίου, όμοιου περίπου σχήματος προς την ήρει-
πωμένην σήμερον Βασιλικήν τοΰ Αγίου Δήμη-
τρίου έν θεσσαλονίκη. Τό Μαρτύριον κείται έν τή
αύτη σχεδόν θέσει, έν ή κατά τάς Πράξεις τοΟ
Αγίου Δημητρίου εκείτο τό περίφημον Κιβώριον
Ορός τιμήν τίνος ό'μως εϊχον ίδρυθή τό Μαρτύ-
ριον και ή Βασιλική έπϊ της νησίδος του ΊλισσοΟ
-έν Αθήναις;
Ό Κ. Κωνσταντόπουλος όστις έζήτησε πρώτος
νά έρμηνεύση το κτίσμα τοΟτο και ίδια τήν Κρύ-
πτην, ής μέγα μέρος δέν εϊχεν έπιχωσθή μέχρι τοΟ
η χαμηλή θυρίς ώδήγει έν αυτί)· το έν τή ε!/.. 11 άνοιγμα είνε νεώ-
τατον δια λόγου; φιοτισμοΰ και ευκολίας τών επισκεπτών ίσχάτως
γενόμενον.
1 Ώς γνωστόν, ή τελευταία επιτάφιος επιγραφή τών κατακομβών
της Ρώμης ανάγεται εις τό ετος 409 μ. Χ. πρβλ. ΚΓ3118, ΚΕ,
άβΤ ώΠΊδΐΙ. ΑΙΙβΓίύΐΤΙβΓ, II, σ. 109.
2 Πρβλ. Μ. άβ νο§ϋβ, Ιλ 8>τίβ οβιιΐι-ίΐΐβδ, Ρβηβ,
1865-1878.
3 Αί διαστάσεις τών πλίνθων, δι' ών είνε έκτισμένη ή Κρύπτη,
είνε 055x0 54 μ. και 'έχουσι πάχος 0031/2 μ. Πρβλ. τάς αύτάς
διαστάσεις εις πλίνθους της Κρη'νης κατωτέρω ένθα γίνεται καϊ ή πα-
ραβολή πρός τάς βυζαντινάς.
4 Βλέπε Μΐ§ηβ Ρ. (5. 116 σ. 1261, οπου τό Κιβώριον λέγε-
ται δτι 'έχειτο · κατά μέσον τοΰ Ναοΰ πρός τοις λαιοϊς πλευροϊς»,
ενθα οί πιστοί « ωοντο υπό γήν κεϊσθαι τοΰ αγίου τό λείψανον ».
Όμοίως έν τη αύτη θέσει πρός τήν ήμετέραν Κρΰπτην ευρίσκονται
τά Μαρτύρια και άλλων Ναών Βασιλικών ή τρουλλωτών, ώς έν 8·
Ι^ΟΓΟΠΖΟ τοΰ Μιλάνου, έν ΟβΓΘ-Α1ΐ8}' της Λυκίας έν Μ. Ασία
και άλλαχοΰ ( βλέπε είκ. παρά \νυ1ίί, έ. άν. σ. 392, 394 κ. έ.).
1906 *, εξέφερε τήν γνώμην, δτι πρόκειται περί
τον μαρτυρίου τοΰ Ιερομάρτυρος Λεωνίόη καϊ της
συνοδείας αύτοϋ, ήτοι περί του τόπου, ενθα ό περί-
φημος Μητροπολίτης Αθηνών Μ ιχαήλ Ακομινά-
τος έξεφώνησε τον «εις τον άγιον ίερομάρτυρα
Λεωνίδην και τήν συνοδείαν αύτοΟ» λόγον, έν τώ
όποίω δίδονται και πληροφορίαι περί του μέρους
της πόλεως ένθα τό Μαρτύριον τοΰτο εκείτο. Ή
σκαφική έρευνα του χώρου και ή άνεύρεσις της
άκριβοϋς κατόψεως τής Βασιλικής και της συνε-
χομένης πρός ταύτην Κρύπτης ένισχύουσι πράγ-
ματι τήν ύπόθεσιν ταύτην.
Ό ίερομάρτυς Λεωνίδης ήτο έπίσκοπος τών
Αθηνών κατά τόν Γ' μ. Χ. αιώνα καχ έμαρτύρη-
σεν έν Κορίνθω έιτί Δεκίου (250) μετά έπτά άλλων
γυναικών, ών τά ονόματα ήσαν: Χάρισσα, Νίκη,
Γαλανή, ΚαλλΙς, Νουνεχία, Βασίλισσα και Θεο-
δώρα. Πάντες ούτοι, παραδίδεται, οτι συνελήφθη-
σαν κατά τάς έορτάς τοΟ Πάσχα έν ϊροιζήνι και
ήχθησαν ένώπιον τοΰ' ανθυπάτου τής Αχαίας Βε-
νούστου, ό'στις τόν μεν έπίσκοπον Λεωνίδην κατε-
δίκασεν εις σταυρικον θάνατον, τάς δε γυναίκας
διέταξε νά όδηγήσωσι διά πλοίου έν τώ μέσω του
πελάγους και νά ρίψωσιν αύτάς εις τήν θάλασσαν.
Περί του Αεωνίδη φέρεται παρά Συμεών τώ Με-
ταφραστή τό δίστιχον :
«Σκότος συνέσχε τάς Αθήνας άθρόον»
«Δύναντος αύταϊς ηλίου Λεωνίδου»
5 Πρβλ. Κ. Κωνσταντοπούλου, Συμβολή εις τήν τοττογραφίαν
"ών Χριστιαν. Αθηνών τό Μαρτύριον τοΰ επισκόπου Λεωνίδου, έν
Ήμερολ. τών φιλανθρ. Καταστ. Κωνσταντινουπόλεως, 1906, σ.
331-334. Ό Κ. έμελέτησε τά πρό της έπιχώσεως Οπό τοΰ γυμναστ.
συλλόγου διακρινόμενα έπί τής νησίδος τοΰ Ίλισσοΰ ερείπια, καθ ' ήν
έπο/ήν ό Α. Σκιά; άνέσκαπτε τά παρά τήν άγίαν Φωτεινήν μέρος τής
κοίτης τοΰ Ίλισσοΰ πρός προσδιορισμόν τής Καλλιρόης (Πρβλ. Α.
Σχιά περί τής έν τή κοίτη τοΰ Ίλισσοΰ ανασκαφής, έν Πρακτικοϊς
Άρχ. Έτ. 1893, σ. 111-136)· ό Σκιάς έν τή μελέτη του ταύτη
ποιείται λόγον και περί τής Βασιλικής του Ίλισσοΰ (σ. 124 και σημ.
3) και τής Κρύπτης και έχφέρει τήν γνώμην οτι ή Βασιλική αυτή
«είνε ίσιος ή παλαιοτάτη τών έν Αθήναις εκκλησιών». Ό Κωνσταν-
τόπουλος δέχεται, ότι ή Βασιλική ίδρύθη κατά τήν Ε' έκατοντ. χαί
οτι ή ΐδρυσις αυτής έξω τοΰ άστεοις αποδεικνύει άκμήν τής είδωλολα-
τρείας, πρός χαταπολέμησιν τής οποίας ή αύλή τοΰ Βυζαντίου έπρο-
στάτευε τά εις τά προάστεια ιδρυόμενα και βαθμηδόν έκτοπίζοντα τά
αρχαία ιερά χριστιανικά ευκτήρια, ώς αποδεικνύει τοΰτο και ή Γδρυσις
τής παλαιάς Μονής τοΰ Δαφνιού.
6 Έν τή μελέτη τοΰ Σκια (ενθ. άνωτ.) υπάρχει χάρτης τής
κοίτης τοϋ Ίλισοΰ σχεδιασθείς Οπό λνΊΙθβ1'£, ένθα ευρίσκεται έσφαλ-
μένη κάτοψις τοΰ Ναοΰ και τής Κρύπτης· όμοίως έσφαλμένη κάτούις
δίδεται και έν ΟαιΊίιιβ-ΚϋυρβΓΙ Αΐΐβδ νοη ΑΐΙιοπ ΒΙ. Χ (Γ)ίβ
υιη£βΙ)ΐιη£ άβι· ΚηΙΠιΊιδβ .