RODCZENKO — PRODUKTYWIZM — PROLETKULT

191

Mario de Micheli był jednym z pierwszych badaczy, którzy wskazali
na Proletkult, na Bogdanowowską teorię zawartą w ideologii tego ruchu,
jako na jedno z ważniejszych źródeł całej rosyjskiej awangardy 13. Nie jest
on osamotniony w formułowaniu tej tezy: zarówno J. Tasarski, jak i A. Tu-
rowski, choć w odmienny sposób, starają się odsłaniać zbieżności haseł
i postaw Proletkultu i awangardy, nie zagłębiając się jednak w tę proble-
matykę. Zagadnienie to należałoby rozpatrywać w dwóch aspektach: za-
równo czysto teoretycznym, jak i z punktu widzenia „praktyki artystycz-
nej”.

Zbieżności między tymi tendencjami nie będę śledzić, jak chciałby Mi-
cheli, od czasu, gdy teoria Proletkultu zapowiadała nieistniejący jeszcze
produktywizm, lecz od chwili, gdy ideologia produktywistyczna znalazła
się w obrębie problematyki proletkultowskiej.

Powstanie teorii kultury proletariackiej sięga lat osiemdziesiątych XIX
wieku. Źródła jej tkwią w działalności socjaldemokratów 16. Istotna jej
wersja krystalizowała się w kręgu pisma „Vpered”, w szkołach partyjnych
na Capri, w Bolonii, później w Paryżu pod silnym wpływem samego
A. Bogdanowa, który położył teoretyczne podwaliny ideologii proletkul-
towskiej, w publikacji Empiriomonizm i zawierającej tezy empiriomoniz-
mu 17 rozprawie zatytułowanej Tektologia, powszechna nauka organiza-
cyjna. Łunaczarski, Gastiew, Gierasimow, Pletniew, Kalinin i inni, przy-
czynili się do utworzenia w 1917 r. Proletariackich Organizacji Kultural-
no-Oświatowych — „Proletkult”.

„Proletkult” dzięki rozbudowanemu aparatowi propagandowemu w
krótkim czasie osiągnął nieoczekiwane rezultaty (miał około 400 000 człon-
ków, 350 teatrów, 15 czasopism). Jego ideologia stała się powszechnie zna-
na i szeroko dyskutowana, również poza własnymi kręgami. Zjawisko to
generowane było problemami nowej rzeczywistości porewolucyjnej Rosji,
zagadnieniami, które sytuowały się w centrum zainteresowań inteligencji,
a do których nowa władza nie miała jeszcze wyraźnie sprecyzowanego
stosunku. W ten sposób otwierały się szerokie możliwości wolnej dyskusji
i eksperymentowania. Upraszczając złożony kompleks zagadnień, można
powiedzieć, że dyskusje toczyły się wokół problemu: czy należy kształto-
wać nową kulturę dla proletariatu, czy też kulturę proletariacką — a więc
tworzoną przez proletariuszy, a dalej pytano, jaka ma być ta kultura?

15 M. de Micheli, La awanguardie artistiche del Novecento, Milano 1959: wyd.
węgierskie, Az Avangardizmus wyd. XI, Budapest 1969, s. 53 i 279.

16 W artykułach G. Plechanowa, D. Blagoeva, F. A. Bebela, F. Mehringa, A. Baju
już od 1885 r. pojawia się problem literatury proletariackiej.

17 A. B o g d a n o v, Empiriomonizm, Moskva 1908, oraz Tektologija, vSeobśćaja
organizacionnaja nauka. T. I - III, Berlin—Petrogrąd—Moskva 1922. T. 1 przygoto-
wany został już w 1912 r., t. II w 1916 r.