DOI issue:
Rozprawy
DOI article:Dąb-Kalinowska, Barbara: Teologia ikony w drugiej połowie XVII wieku: spory i polemiki w Rosji
DOI Page / Citation link:https://doi.org/10.11588/diglit.27012#0065
TEOLOGIA IKONY w 2 POLOWIE XVII W.
41
bardzo krótkim epizodem w dziejach architektury rosyjskiej, niewątpli-
wie odegrał tu rolę stosunkowo krótki okres jego patriarchatu, ale mimo
bo „styl Nlikionlowtski” znalazł swoją kontynuację, mie w Moskwie i jej
okolicach, ale na prowincji, przede wszystkim zaś w Jarosławiu 18.
Trudno jest odtworzyć program poczynań fundatorskich patriarchy
Nikona w dziedzinie malarstwa ikonowego. Zachowała się bowiem mała
liczba ikon, które jedynie w sposób hipotetyczny można z nim związać,
a źródła dostarczają jedynie wiadomości „negatywnych”, eksponując ze
zrozumiałych względów niszczycielską działalność patriarchy w stosun-
ku do ikon, a nie jego działalność fundatorską. Paweł z Aleppo pisał
jedynie o zamiłowaniu Nikona do przepychu, co przede wszystkim zda-
niem Pawła rzucało się w oczy przy porównaniu pomieszczeń pałacu pa-
triarszego z carskimi9. To zamiłowanie do przepychu i dekoracyjności
jest także charakterystyczne dla ikonostasów w ufundowanych przez Ni-
kona soborach klasztorów Wałłamdskiego Iwerskiego i Nowo-Jerozo-
limskiego w Moskwie, w których w sposób niezwykle obfity zastosowa-
no rzeźbioną dekorację i pozłotę.
Jak wiemy z zachowanych dokumentów patriarcha założył zarówno
przy swoim dworze na Kremlu, jak i przy klasztorze Nowo-Jerozolim-
skim warsztaty zatrudniające rzemieślników, jak i malarzy ikon, wśród
których obok innych cudzoziemców pracowali także Grecy 20. Właściwie
jedyną wiadomość, którą przekazały nam źródła, a która jeszcze raz
potwierdza negatywny stosunek Nikona do ikon malowanych na sposób
zachodni, to epiiniiia, jiaiką wydał Nikon o ikonach wykonalnych (najprawdo-
podobniej przez kontynuatorów szkoły Sfroganowych, a w których po-
tępiał zachodnie naleciałości21.
Należy jednak podkreślić, że Nikon nie występował przeciwko arty-
stycznym wartościom tych ikon, ani też ich estetycznym koncepcjom,
obce mu było pojęcie „piękna” w rozumieniu Zachodu, które było nie-
możliwe do akceptacji przez ortodoksyjną teologię ikon. Nikonowi przy-
świecała jedynie idea zachowania czystości cerkwi prawosławnej, oczy-
szczenie jej z różnych wiekami narosłych obcych naleciałości, co musia-
ło dotknąć także malarstwa ikonowego, którego powstawanie winno się
zdaniem Nikona zawsze odbywać pod kontrolą cerkwi i jej patriarchy.
Zarzuty czynione Nikonowi przez jego przeciwników, że popierał
on malarstwo portretowe i że sam polecił wykonanie swoich portretów,
nie znajdują potwierdzenia w zachowanym materiale zabytkowym. Wszy-
stkie bowiem istniejące portrety Nikona zostały wykonane przez rosyj-
18 I lin, op. ciit., s. 15 - li8.
19 Ruśćinskij, op. cit., s. 156- 167.
20 Zyzykin, op. cdt., s. 210.
£1 Andreyev, op. cit., s. 40, Zyzykin, op. cit., is. 210-.
41
bardzo krótkim epizodem w dziejach architektury rosyjskiej, niewątpli-
wie odegrał tu rolę stosunkowo krótki okres jego patriarchatu, ale mimo
bo „styl Nlikionlowtski” znalazł swoją kontynuację, mie w Moskwie i jej
okolicach, ale na prowincji, przede wszystkim zaś w Jarosławiu 18.
Trudno jest odtworzyć program poczynań fundatorskich patriarchy
Nikona w dziedzinie malarstwa ikonowego. Zachowała się bowiem mała
liczba ikon, które jedynie w sposób hipotetyczny można z nim związać,
a źródła dostarczają jedynie wiadomości „negatywnych”, eksponując ze
zrozumiałych względów niszczycielską działalność patriarchy w stosun-
ku do ikon, a nie jego działalność fundatorską. Paweł z Aleppo pisał
jedynie o zamiłowaniu Nikona do przepychu, co przede wszystkim zda-
niem Pawła rzucało się w oczy przy porównaniu pomieszczeń pałacu pa-
triarszego z carskimi9. To zamiłowanie do przepychu i dekoracyjności
jest także charakterystyczne dla ikonostasów w ufundowanych przez Ni-
kona soborach klasztorów Wałłamdskiego Iwerskiego i Nowo-Jerozo-
limskiego w Moskwie, w których w sposób niezwykle obfity zastosowa-
no rzeźbioną dekorację i pozłotę.
Jak wiemy z zachowanych dokumentów patriarcha założył zarówno
przy swoim dworze na Kremlu, jak i przy klasztorze Nowo-Jerozolim-
skim warsztaty zatrudniające rzemieślników, jak i malarzy ikon, wśród
których obok innych cudzoziemców pracowali także Grecy 20. Właściwie
jedyną wiadomość, którą przekazały nam źródła, a która jeszcze raz
potwierdza negatywny stosunek Nikona do ikon malowanych na sposób
zachodni, to epiiniiia, jiaiką wydał Nikon o ikonach wykonalnych (najprawdo-
podobniej przez kontynuatorów szkoły Sfroganowych, a w których po-
tępiał zachodnie naleciałości21.
Należy jednak podkreślić, że Nikon nie występował przeciwko arty-
stycznym wartościom tych ikon, ani też ich estetycznym koncepcjom,
obce mu było pojęcie „piękna” w rozumieniu Zachodu, które było nie-
możliwe do akceptacji przez ortodoksyjną teologię ikon. Nikonowi przy-
świecała jedynie idea zachowania czystości cerkwi prawosławnej, oczy-
szczenie jej z różnych wiekami narosłych obcych naleciałości, co musia-
ło dotknąć także malarstwa ikonowego, którego powstawanie winno się
zdaniem Nikona zawsze odbywać pod kontrolą cerkwi i jej patriarchy.
Zarzuty czynione Nikonowi przez jego przeciwników, że popierał
on malarstwo portretowe i że sam polecił wykonanie swoich portretów,
nie znajdują potwierdzenia w zachowanym materiale zabytkowym. Wszy-
stkie bowiem istniejące portrety Nikona zostały wykonane przez rosyj-
18 I lin, op. ciit., s. 15 - li8.
19 Ruśćinskij, op. cit., s. 156- 167.
20 Zyzykin, op. cdt., s. 210.
£1 Andreyev, op. cit., s. 40, Zyzykin, op. cit., is. 210-.