Instytut Historii Sztuki <Posen> [Hrsg.]: Artium Quaestiones (2.1983)

80

M. GOŁĄB

przestrzenią nieciągłą, dzięki czemu poszczególne jej strefy, wyznaczone
przez kolejne motywy, zyskują większą samodzielność, podobnie jak roz-
łączne są przetworzenie i repryza w Allegro sonatowym. To strefiezne
uporządkowanie form plastycznych w analizowanym obrazie uobecnia
podstawową dla formy sonatowej zasadę czasowego rozwoju jej trzech
części. Temporalizacja kompozycji dokonuje się tu na prostej zasadzie
odpowiedniości następstwa czasowego i przestrzennego. Pojawienie się
jednego tylko motywu plastycznego rytmizuje tę umowną przestrzeń,
wprowadzając do jej czasowego porządku czynnik ruchu.
V. Landsbergis, analizując problem czasu i ruchu w cyklach sonat,
powołuje sdę nla u'stolleniia E. Kurto, który stwtiierdza: „ . . . przedstawiając
melodię — ruch, jednocześnie konkretyzujemy ją jako obliéklt, pro-
jektując w przestrzeni odbierane wrażenia wywołane przez dźwięki” 23
Landsbergis szuka owych prostych relacji między linią melodyczną utwo-
rów muzycznych Ciurlionisa a plastycznym przedstawieniem ruchu owej
melodii w obrazach. Porównywane przez niego wykresy melodyki z wy-
branymi z obrazów zarysami Mmii, wykazują (rzeczywiście zniaiczme po-
dobieństwo 24. Wydaje się jednak, iż nieskończona ilość linii melodycz-
nych w muzyce oraz wielość linii w obrazach powoduje, iż metoda ta
jest niemożliwa do zweryfikowania.
Schemat streficznego uporządkowania motywów, obrazujący czasowe
następstwo poszczególnych części Allegra sonatowego, wskazuje, iż reali-
zację Ciurlionisa generowała świadomość ustrukturowamia formy sona-
towej. Obraz staje się zatem nie przestrzenną konkretyzacją linii melo-
dycznych, lecz przestrzenną wizją „architektonicznego układu” formy
sonatowej.
Układ kompozycyjny środkowych części cyklu — Andante i Scherzo
— nie wykazuje cech właściwych dla budowy formy sonatowej. Ta nie-
normatywność struktury obrazowej obu części wynika, wydaje się,
z przypisania im wartości emocjonalnych, wyrazowych, analogicznie do
statusu obu części w utworze muzycznym.
Płaszczyzna Andante (il. 2) podzielona jest 'horyzontalnie na dwie,
niemal równej wielkości części. Dolna strefa wypełniona jest zarysem
połowy globu ziemskiego, którego najwyższa partia, namalowana brąza-
mi, stanowi najmocniejszy akcent kolorystyczny. Glob ten obejmowany
jest, biegnącymi od dołu obrazu, jasnymi promieniami. Narzucająca się
odrębność kolorystyczna promieni, zestawienie ich prostych form z kuli-
stością globu, ich ukośny do płaszczyzny obrazu ruch — oto wartości

23 E. Kurt, Osnowy linearnovo kontrapunkta. Moskva 1Ô31, s. 55, cyt. za:
V. Ł an d s b er g i s, ołp. cit., s. 210.
24 Ibid., s. 210.