OBRAZY W OBRAZACH

63'

Zdaniem słowackiego badacza Antona Popovicia — podstawowym warunkiem
egzystencji artystycznego metatekstu jest jego trwały i rozpoznawalny stosunek do
prototekstu (obiektu transformacji), czyli jak powiada: „(...) stosunek inwariantu
znaczenia do jego wariantnych realizacji” 23. Popović proponuje szeroką definicję
estetycznej metakomnnikacji. Jest to, powiada, zjawisko składające się z: 1) opisu
mateiialnej konkretyzacji tekstów ze strony odbiorców; 2) właściwości kanału in-
formacyjnego; 3) działań zmierzających do tworzenia i ujednolicania artystycznego
systemu na podstawie relacji międzytekstowych 24. Otóż — na podstawie analizy
przestrzennej kompozycji Segala — do typologii Popovicia proponuję wprowadzić
kilka uzupełnień. Tutaj: 1) sztuka chce być najważniejszym odb ;orcą sztuki; 2) two-
rzenie i ujednolicanie systemu sztuki wynika w równym stopniu ze stosunku do treści
komunikowanych i środków komunikowania, co i przyjętego, w aktualnej konfigu-
racji kultury, systemu wartości i odniesienia go do rytiiałów i mitów sztuki.

Zarysowane tu trzy kierunki semiotycznej refleksji sztuki o sztuce warto udo-
kumentować konkretnymi przykładami. Będą to: Lairy’ego Riversa — ILike Olimpia
in Black Face (1974) (il. 2), Mel Ramosa — Manefs Olimpia (1974) (il. 3) i Mał-
colma Morley’a — The Last Painting of Yincent van Gogh (1967) (il. 4). Żadne z tych
dzieł nie realizuje się w klasycznym maiarskim warianeie „obrazu w obrazie”.
Rivers i Morley tworzą kompozycje w przestrzeni, obraz Ramosa z kolei nie zachowu-
je wewnętrznej podwójności. Lecz każde z dzieł nadaje relacji — oryginał a replika —
charakter powiadomień o normach odbioru, o roli rnediów towarzyszących sztuce
oraz artystycznych rytuałów i mitów.

Tak więc dzieło Ramosa eksponuje chwyt podwojenia układu kompozycyjnego,
w którym nawet słabo przygotowany odbiorca rozpozna Olimpię Edouarda Maneta.
Podstawową rolę pełni tu usytuowanie komponentów, a nadto jeszcze uniwersalna
symbolika czerni i bieli (umocniona aktualnością konfliktu społecznego). Olimpia na
pierwszym planie ma czarny kolor skóry, jej służąca jest białą kobietą. Kot również —
inaczej niż u Maneta — jest biały. Plan drugi powtarza schemat, ale zarazem go odwra-
ca. Olimpia na powrót staje się białą dziewczyną, służąca Murzynką, kot odzyslcuje
czarną sierść. Bez wątpienia znaczący charakter ma tu usytuowanie na górze i na dołe,
z przodu i z tyłu, a także konflikt „czerni” i „bieli” (religijny, rasowy, społeczny itd.).
Czarna Olimpia, ku której kieruje się sympatia autora kompozycji, znajduje się
bliżej widza, w układzie góra — dół zajmuje pozycję niższą. Dylemat artystyczny
utożsamia się z dylematem moralnym. Jego rozstrzygnięcie tworzy styl odbioru
sztuki przez sztukę. Rivers podejmuje więc wyzwanie czasu. Dzieło wpisuje się w mo-
del metasztuki zaangażowanej w refleksję o sobie przez zderzanie paradygma-
tów artystycznych z obyczajowymi i politycznymi.

23 A. Popović, Esteticka metakomunikacia, w: F. Miko, A. Popović, Tvorba a recepcia.
Esteticka metakomunikacia a metakomunikacia, Bratislava 1978, s. 248.

24 Ibidem, s. 246.