Instytut Historii Sztuki <Posen> [Hrsg.]: Artium Quaestiones (4.1990)

128

RECENZJE I OMÓWIENIA

gotyckiej 17 jednak czynione przezeń próby wyjaśniania stylistycznych właściwości przemianami
techniki skłaniają do sformułowania pewnych uwag. Można odnieść wrażenie, że Kimpel usto-
sunkowując się krytycznie do stylistycznych i ikonologicznych badań architektury gotyckiej,
a szczególnie do zaniedbania przez nie materialnego aspektu, popada w drugą skrajność, zbyt
dosłownie traktując zasadę „baza określa nadbudowę”. Przy czym jako bazę rozumie technikę
i organizację budowy, a jako nadbudowę artystyczny wyraz architektury. Odkryty przez siebie —
niewątpliwie istotny — aspekt architektury gotyckiej jest skłonny uważać za podstawowy,
określający pozostałe, podczas gdy był on tylko jednym z wpływających czynników.

Wydaje się, że niesłuszne jest wywodzenie gotyckiej budowli szkieletowej z innowacji techno-
łogicznej, jaką była technika „stosowa” (Stapeltechnik). Analizowana przez Kimpela struktura
kaplicy St. Germain-en-Laye ma bliskie analogie w burgundzkiej architekturze gotyckiej — np.
w katedrze w Auxerre, która była budowana od 1215 r., a więc wcześniej niż w Amiens. Ganek
,,szampański” pojawia się w osiowej kaplicy kościoła St. Remi w Reims ok. 1170 - 75 18, kiedy
ani o seryjnym prefabrykowaniu elementów, ani o technice „stosowej” nie mogło być mowy.

Wątpliwości budzi także interpretacja zjawiska „powrotu ściany” w poklasycznej fazie stylu
gotyckiego jako konsekwencji zastosowania „planu fug warstwowych”, który preferowałby takie
właśnie rozwiązanie. Na początku XIII wieku obok gotyku katedralnego istnieje nurt „anty-
chartryjski” 19 nie dążący do całkowitej eliminacji ściany. Jego przykładem jest wznoszony od
schyłku XII wieku kościół St. Yved w Braine. Nurt ten uzyskał wysoką rangę w momencie prze-
budowy katedry paryskiej ok. 1225 r. (więc przed wprowadzeniem w Amiens planu fug warstwo-
wych ok. 1235), gdzie wokół okien również pozostawiono strefę ścian.

Być może istotne znaczenie dla rozpowszechnienia się tego zjawiska miał fakt wznoszenia póź-
niejszych katedr na południu i nacisk tamtejszej tradycji akcentującej ciągłość ściany. W Amiens
i Sainte Chapelle, gdzie zastosowano technikę fug warstwowych nie ma „powrotu ściany”.
D. Kimpel nie dostrzega też możliwości wpływu techniki ceglanej — ze swej natury posługującej
się standardowymi jednostkami — na ujednolicenie, proces standaryzacji ciosów w budownictwie
kamiennym.

Dieter Kimpel słusznie stwierdza, że długotrwała koniunktura w sektorze budowlanym
w naturalny sposób prowadziła do udoskonaleń technicznych. Dla realizacji okreśłonych celów
poszukiwano najbardziej ekonomicznych, najprostszych, w największym stopniu oszczędzają-
cych materiał i siłę roboczą metod produkcji. Jednak samych celów technika nie formułowała.
Skonstatowany przez Kimpela ogromny postęp techniki i organizacji budowy w gotyku można
widzieć jako konsekwencję „długotrwałej koniunktury”. Być może estetyczne dążenia do struktu-
ralizacji, wyróżnienia elementów statycznie aktywnych i eliminacji biernej ściany, myślenie ka-
tegoriami „struktur baldachimowych” i „diafanicznej ściany wypełniającej” wcześniejsze prze-
cież od techniki „stosowej” i prefabrykacji warunkowało pojawienie się tych samych zjawisk —
oddzielenia statycznie istotnego rusztowania i biernej osłony również w sferze technologicznej.
Czyli cechy dzieła architektonicznego jako przedmiotu intencjonalnego spowodowałyby pojawie-
nie się analogicznych cech w jego „materialnej podstawie bytowej”.

Głównym motorem przemian stylistycznych architektury nie jest sfera technologiczno-eko-
nomiczna. Rozwój stylu może nawet przez dłuższy czas „nie zauważać” wynalazków technicz-
nych — tak było z łukami oporowymi ukrywanymi pod dachami naw bocznych, czy z wieloma
udoskonaleniami XIX wieku ukrywanymi pod powłoką form historyzujących.

Świadomość istnienia nowych możliwości technicznych może otwierać nowe horyzonty,
mogą wykształcić się nowe potrzeby wyrazu artystycznego możliwe do zaspokojenia przy po-
mocy tych innowacji i uaktywniających je jako środki wyrazowe. Koniecznością istnienia w bu-

»■» Kimpel, 1984, s. 269.

18 Branner, op. cit., s. 51.

19 J. Bony, The resistance to Chartres in early thirteenthcentury Architecture, ,,Journal of the British Archeological
Assotiation” 21 - 22, 1957 - 58, s. 35 - 52.