142

RECENZJE I OMÓWIENIA

dramatis personae i jednocześnie, zawierając propozycję osądu wydarzenia, funkcjonują jako
uzewnętrznienie odbiorcy. U Daumiera następuje odrzucenie tej tradycyjnej, symbolicznej formy
Rezeptionsrorgabe. Artysta „nadaje pośrednikowi w obrazie wyłączną funkcję prezentacji
i organizuje obraz z jego punktu widzenia”. Inaczej mówiąc, element Darstellung — lud — został
sprowadzony do roli prezentacji. „Sposób odbioru staje się własnością tego co jest odbierane”.

Czwarty, ostatni wyróżniony przez autora typ, stawia odbiorcę w sytuacji „bez wyjścia”. Jako
przykład służy tutaj Wolność na barykadzie Delacroix: „Widz nie jest sam — tak można rozumieć
przesłanie spojrzeń i gestów, a nawet jeszcze więcej: kierunek natarcia idzie właśnie na niego.
(...) Perspektywa traci swą funkcję wprowadzającą, nie daje widzowi żadnej optycznej mocy
dyspozycyjnej”. Krótko mówiąc, uniemożliwiona została kontemplacyjna postawa widza, który
sam znajduje się w centrum akcji, jest zagrożony atakiem.

Trzeci rozdział („Klatka niedźwiedzi Adolpha Menzła”) prezentuje całościową, modelową
interpretację konkretnego dzieła, z uwzględnieniem punktu widzenia odbiorcy jako elementu
współkonstytuującego sens obrazu (il. 1). Na wstępie autor opisuje i interpretuje akcję obrazową,
pozostając w systemie Darstellung. Konkluzja brzmi: „Nad rozpościerającym się opisem natury
[chodzi o dokładne, dotykowe niemal, przedstawienie zwierząt — przyp. M. B.j panuje prawo in-
tuicji: połączony ruch dookolny ze wznoszącym symbolizuje więżący przymus instytucji ZOO
i jednocześnie instynkt zwierzęcia, żeby ten przymus przełamać. Dążenie z ciemności w jasność
wspiera tę interpretację przez swą naturalną symbolikę”. Obraz, powiada Kemp, jest obrazem
związku optycznego, jego tematem jest Sehen i Gesehen- Werden 8. Podkreślając niezwykle stabilną
kompozycję obrazu — budowanie narracji wokół osi środkowej wyznaczonej przez drzewo
i podkreślanej przez owal muru, bralc przecięcia procesu widzenia w sposób nieuzasadniony logiką
akcji — konstatuje autor niewystępowanie w dziele, charakterystycznego dla Menzla chwytu
fragmentaryczności rzeczywistości przedstawionej, stosowanego przez artystę w obrazach uka-
zujących „nowoczesne życie w jego rozproszeniu”. Nie znaczy to jednak, by punkt widzenia pro-
ponowany odbiorcy przez Klatkę był obiektywny, ilustratorski, a przez to nieważny dla dziejących
się w obrazie wydarzeń. Wręcz przeciwnie: akcja obrazowa ujawnia swój pełny sens, gdy włączamy
w nią widza, określając przeznaczony mu przez perspektywę i kompozycję dzieła punkt widzenia.

W tym momencie przechodzimy do systemu prezentacji, sposobu związania widza z przedsta-
wieniem. Widz „stoi” przy wewnętrznej krawędzi klatki, w miejscu wprawdzie potencjalnie
możliwym, ale reałnie, ze względu na oczywiste niebezpieczeństwo, właśnie — niemożliwym 9.
Spiralna struktura narracji prowadzi wzrok widza ku górze. Istotna jest również — wyżej wspom-
niana — cielesność, konkretność zwierząt, w przeciwieństwie do sylwetkowości zwiedzających
zoo. „Tak więc, nie tylko wzrok widza został ukierunkowany, ale też jakość jego postrzegania
podporządkowana została warunkom jego punktu widzenia”. Jednak: przyporządkowanie widza
do zwierząt nie oznacza identyfikacji. Widz, choć doświadcza niezwykle silnie bliskości niedźwie-
dzi, jest „wykluczony z ich kręgu”. „Cała akcja — ruch spiralny niedźwiedzi ku górze i wzajemna
gra między zwierzętami i łudźmi odwiedzającymi zoo — odbywa się bez jego wpływu i działania.
Jest on związany ze zdarzeniem obrazowym i jednocześnie z niego wykluczony. Ta dwuznaczność
jego pozycji jest formalnym opisern tego, co dokładne zbadanie otoczenia ujawniło jako ‘nie-
możliwość’ i niepewność punktu widzenia. (...) Nieokreślony i określony zarazem punkt widzenia
ma analogię w braku zadowalającego rozwiązania akcji obrazowej. Widzenie związku między
człowiekiem i zwierzęciem, Sehen tego Sehen, nie dopełnia się: dążenie nie znajduje rozładowa-
nia”. Kempowi chodzi tutaj o kluczową — jego zdaniem — postać obrazu, w której kulminuje
narracja, o postać odwróconego mężczyzny. „W sytuacji, w której wszystko wiąże się ze sobą.

8 Kemp podaje liczne przykłady dzieł Menzla podejmujących temat relacji człowiek-zwierzę opierającej się na wza-
jemnym spojrzeniu, redukujących do kontaktu wzrokowego związek człowieka i natury.

9 Litografia należy więc do drugiego z wyróżnionych w poprzednim rozdziale typów Rezeptionsvorgabe.