Instytut Historii Sztuki <Posen> [Hrsg.]: Artium Quaestiones (4.1990)

148

RECENZJE I OMÓWIENIA

mialo to miejsce w tradycji dyscypliny — mianowicie na zasadzie „dialogowej” 18. Rzecz w tym
jednalc jak pojmuje się ów „dialog”, czy nie zawiera on w sobie tendencji do przerodzenia się
w „monolog” dzieła z jednej i czysto receptywną postawę odbiorcy z drugiej strony. Odmienny
status obu kategorii — Rezeptionsvorgabe i Zugangsbedingungen — wobec dzieła sprawia, że
pozostając na gruncie wewnętrznej prezentacji, znajdujemy się w obrębie tradycyjnej, „ergocen-
trycznej” koncepcji obrazu. Na gruncie literaturoznawstwa koncepcje wewnątrztekstowej sytuacji
komunikacyjnej uprzytomniły — jak pisze Janusz Sławiński — „że morfologia dzieła obejmuje
nie tylko to, co jest porządkiem strukturałnym, ale też to, co upodabnia je bardziej do pola
niż do układu. Ujmowane jako struktura objawia się nam w aspekcie swojej przedmiotowości
i stabiłności; ujmowane jako pole ukazuje się w aspekcie swojej niedomkniętości, swojej (...)
podatności na interwencje tych, którzy kiedykolwiek i jakkolwiek będą odgrywać zaprojektowaną
w nim rolę komunikacyjną cdbiorcy” 19. W tak zarysowanej opozycji koncepcja Kempa sytuuje
się zdecydowanie po stronie „układu”, a nie „pola”. Sam termin Rezeptionsrorgabe zapożyczył
autor prawdopodobnie od literaturoznawców wschodnioniemieckich 20, a zarzuty, jakie mu
uczynił W. Iser, z punktu widzenia dialektycznej relacji dwupodmiotowej dzieło-odbiorca stosują
się również do kategorii Kempa. „Z pewnością — pisze Iser — tekst jest ustrukturyzowaną
»przesłanką« dla swego czytelnika; problem jednak w tym jak się pojmuje »przyjęcie« tej »prze-
słanki«? Czy jest ono czymś więcej niż tylko formą prostej »internalizacji« przez czytelnika?
Teorie tekstu tego rodzaju są zawsze bliskie przeświadczeniu, jak gdyby komunikacja była możliwa
do pojęcia jako jednotorowa droga od tekstu do czytelnika” 21. Sam autor interpretując litografię
Menzla przyjmuje „poziom działań idealnego odbiorcy, rekonstruującego historyczne znaczenie
dzieła, to, które zostało mu nadane w momencie tworzenia. (...) Na poziomie tym dziełu jako
wytworowi określonej sytuacji kodowej przysługuje tylko jedno znaczenie” 22. Integralność
dzieła jako struktury „zamkniętej” pozostaje nienaruszona: relacja dzieło-widz sprowadzona
została do sytuacji, w której pierwszy element podporządkował sobie całkowicie drugi, z jednej
strony „umiejscawiając” 23 go w swej strukturze, z drugiej zaś, wyznaczając mu rolę biernego
receptora.

„Estetyka recepcji” w ujęciu Kempa nie stanowi zatem owego oczekiwanego przez Jaussa
dopełnienia „hermeneutyki historycznoartystycznej”. Stanowi je natomiast z punktu widzenia
samej hermeneutyki, dla której ,,w oglądzie otwiera się dostęp do produktywności obrazu
względnie do procesu przedstawiania lub do procesu obrazowego” 24. Jak zasugerowałem na
wstępie, po kategorie nauki o literaturze sięgnął autor w końcowej fazie opracowywania problemu,
który wyłonił się na gruncie ikonograficznych badań XIX-wiecznego malarstwa. Stąd bardziej
uzasadnione byłoby włączenie pracy Kempa w ten nurt historii sztuki ubiegłego stulecia, który

18 W innym miejscu autor wyraża ów prymat dzieła dobitniej: ,,Tym, co my mamy, są dzieła, odbiorcy nie znamy
za dobrze. Odbiorca bez dzieła nie istnieje”. (Kemp, Kunstwissenschaft und Rezeptionsasthetik, w: Der Betrachter ist im
Bild. Kunstwissenschaft und Rezeptionsasthetik, Koln 1985, s. 23).

19 J. Sławiński, Odbiór i odbiorca wprocesie historycznoliterackim, w: Publiczność literacka, pod red. Stefana Żół-
kiewskiego i Maryli Hopfinger, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk 1982, s. 77.

20 Por. Manfred Naumann u.a., Gesellschaft — Literatur — Lesen. Literaturrezeption in theoretischer Sicht, Berlin
und Weimar 1973, s. 35.

21 Iser, Der Akt des Lesens, op. cit., s. 175 - 176.

22 A. Okopień-Sławińska, Relacje osobowe w literackiej komunikacji, w: Problemy socjologii literatury, pod red.
J. Sławińskiego, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk 1971, s. 124. Innymi słowy: Kemp prezentując interpretację Klatki
niedźwiedzi Menzla, jako przykład modelowej interpretacji dzieła z uwzględnieniem Rezeptions vorgabe,, ,unieruchomił” nie-
jako dzieło — przez znalezienie jego ,,ostatecznego”, głębokiego sensu, nadanego mu przez twórcę — w kontekście jego
powstania, ,,zamknął” je na możliwość innych odczytań.

23 w strukturze dzieła nie ma wydzielonych, specjalnie przeznaczonych dla wirtualnego czytelnika »miejsc«,
podobnie jak nie istnieją w niej »miejsca« neutralne, w których by się wirt ualny odbiorc a w ogóle nie pojawiał. (...) Zatem
»odbiorca wirtualny« jest kategorią całościową, odnoszącą się do całości utworu” (E. Balcerzan, Perspektywy ,,poetyki
odbioru”, w: Problemy (op. cit., s. 86). Jeśłi tak, to umiejscawiając swego ,,implik owanego widza” w jednym, określonym
punkcie, redukuje go Kemp do jednego z elementów przedstawienia.

24 O. Batschmann, op. cit., s. 131.