Instytut Historii Sztuki <Posen> [Hrsg.]: Artium Quaestiones (4.1990)

150

RECENZJE I OMÓWIENIA

Uwarunkowana zewnętrzną koniecznością (tj. pobytem artysty w więzieniu) „ograniczoność”
punktu widzenia, jest rozumiana przez Hofmanna jako jego „przypadkowość”, powodująca na
gruncie obrazu przedstawienie obiektywnej, „nieskomponowanej” natury. Podobnie, uwzględnie-
nie „niezwykłego” punktu widzenia w obrazie Romako Tegethoff w bitwie pod Lissą — Kemp
mówiłby tutaj o „konfrontacyjnym” typie Rezeptionsuorgabe — prowadzi jedynie do charakte-
rystyki psychologicznej głównego bohatera, tzn. do analizy przedstawienia. Najdobitniej owo
pozostawanie Hofmanna w obrębie Darstellung ukazuje jego analiza Balkonu Maneta. Powiada
on, że sens obrazu konstytuuje dialektyka „wzajemnych spojrzeń” — przedstawionych postaci
i przechodniów „przed” obrazem. Balkon jest według niego ewokacją dualizmu tego co prywatne
i tego co publiczne, unaocznia tę sprzeczność przez podwójne przyporządkowanie postaci: jako
patrzących i jako oglądanych, jako podmiotu i przedmiotu widzenia. Balkon jawi się w tym
kontekście jako dwuznaczne miejsce o nieokreślonym, ambiwalentnym statusie; należy do dwóch
sfer, jest między nimi — dosłownie i w przenośni — „zawieszony”. Można powiedzieć, że w inter-
pretacjach Hofmanna pytanie o „jak”, podporządkowane jest ikonograficznemu pytaniu o „co”.

Jak widać — „estetyka recepcji” to nie tylko nałożenie na dotychczasowy „ikonograficzny”
stan badań historii sztuki ubiegłego stulecia problematyki prezentacji, ale to przede wszystkim
istotna zmiana paradygmatu: z historii wcielonych w obrazy idei na — używając terminu Janusza
Sławińskiego — „socjologię form artystycznych”. Albowiem — jak pisze Sławiński — „po tere-
nie socjologii form artystycznych porusza się ten, kogo interesuje społeczne zakorzenienie możli-
wości, reguł, środków i sposobów artystycznego komunikowania” 30. Kategorie wewnętrznej
i zewnętrznej prezentacji pozwalają Kempowi w nowy, bardziej spójny sposób, określić relację
między poziomem instytucji „kultury artystycznej” i poziomem struktury pojedynczego dzieła.
Należą one do języka „mediatyzującego” te dwie różne jakościowo sfery. Na gruncie ikonografii
od dawna utrwalona jest teza o „instytucjonalnym” uwarunkowaniu oblicza i ewolucji XIX-wiecz-
nej sztuki. W. Hofmann np., pisząc o kryzysie sztuki około r. 1800 31 główną jego przyczynę upa-
trywał w ściśle ze sobą związanym rozkładzie tradycyjnego, opartego na chrześcijańskim systemie
wartości, światopogłądu artystycznego i tradycyjnego, opartego na dominującej pozycji Kościoła
i Dworu, sprzężenia instytucjonalnego wokół sztuki. Upadek obu fundamentów „uzasadniają-
cych” sztukę w społeczeństwie, współwyznaczających jej miejsce i funkcje, jakie miała pełnić,
oznaczał dla niej zarazem wyzwolenie i obciążenie. Sztuka stała się wolna, nie krępowały jej
odtąd uświęcone doktryną i tradycją reguły postępowania, z drugiej jednak strony owa wolność
pozbawiała sztukę „oparcia” w — należących do innego niż artystyczny porządku — systemie
prawd i zasad. Sztuka „bez oparcia” poszukiwać musiała odtąd uzasadnieó i praw na własnym
obszarze, zwrócić się musiała ku autorefleksji i z niej wywieść samoświadomość swej istoty i rację
istnienia w ludzkim społeczeństwie. „Wewnętrzna konieczność” artysty stała się podstawą twór-
czości i jej jedynym uzasadnieniem. Również podstawą rewolucji ikonograficznej w malarstwie
ubiegłego stulecia: umożliwiała wprowadzanie nowych, zindywidualizowanych „treści” i moty-
wów.

Kempa nie interesuje ani ikonograficzne „co” przedstawienia, ani je warunkująca globalna
struktura artystycznego światopoglądu. Pytając o system prezentacji na poziomie pojedynczego
dzieła, przeformułowuje zarazem znane fakty dotyczące poziomu instytucji kultury artystycznej
tak, aby stały się niejako funkcjonalne w stosunku do wyróżnionych na gruncie obrazu elementów
jego struktury. Kategorie Rezeptionsiwrgabe i Zugangsbedingungen pozwalają na sformułowanie

30 J. Slawiński, Socjologia literatury ipoetyka historyczna, w: tegoż,Dzieło-Język-Tradycja, Warszawa 1974, s. 60.
W tym samym attykule precyzuje autor ciwa glówne zakresy zjawisk stanowiące przedmiot zainteresowania „socjologii
form literackich”. Zajmuje się ona: 1) zróżnicowaniem systemu tradycji ujmowanym jako korelat kultury literackiej
a poprzez nią publiczności danego miejsca i czasu; 2) strukturą znaczeniową przekazu ujmowaną jako model sytuacj i
komunikacyjnej zaistnialy w historycznie określonym kontekście spoleczno-literackim” (s. 76).

3ł W. Hofmann op. cit., patrz przypis 29.