Instytut Historii Sztuki <Posen> [Hrsg.]: Artium Quaestiones (5.1991)

PRAWDA A INNE KULTURY

117

niej właśnie odnosi się użyty przez Piera termin commensurazione.
Jednakże między compositions a commensuraziorŁe zachodzi istotna
różnica. W stosunku do języka potocznego termin Albertiego jest
metaforą, dotyczy on obrazu jako hierarchii części brył i płaszczyzn
odpowiadającej hierarchii zdań podrzędnych, fraz i słów w zdaniu
głównym. Natomiast termin Piera wywodzi się z analizy liczbowej. Piero
zastępuje model językowy modelem matematycznym i jasne jest, że
matematyka ma dla niego w danym kontekście status paradygmatyczny
równy statusowi języka w przypadku Albertiego, który, o czym należy
pamiętać, posiadał rozległe wykształcenie matematyczne, a także był
autorytetem w dziedzinie perspektywy i proporcji. W książce, z której
zaczerpnąłem ten podział wraz z definicjami tj., traktacie o perspek-
tywie, terminem conunettsttraztotte Piero określa w szczególności geo-
metryczną perspektywę linearną; wydaje się jednak, że commensura-
zione oznaczała zwykle wiecej aniżeli tylko właściwe rozmieszczenie
konturów przy pomocy metody perspektywicznej. Termin ten mógł
rozszerzać swój zakres, co trafnie uchwycił uczeń Piera Luca Pacioli,
pomimo iż, z uwagi na kontekst, posługiwał się on raczej pojęciem
proporcji:
,.Przekonacie się, że proporcja jest królową i matką wszystkiego, i że nie
sposób się bez niej obejść. W obrazach dowodem na to jest perspektywa. Jeżeli
bowiem w obrazach nie nada się postaciom ludzkim odpowiednich rozmiarów
z punktu widzenia obserwatora, to nie będą one udane. Podobnie, malarz nigdy
nie zdoła odpowiednio przygotować swych barw, jeśli nie zadba o ich właściwe
nasycenie; chodzi mi o to, że, na przykład, przy malowaniu ludzkiego ciała
określone natężenia bieli, czerni i żółci wymagają odpowiedniej domieszki
czerwieni, itd. Następnie, w przypadku umieszczania postaci na planach,
malarze powinni również pamiętać o zachowaniu proporcjonalnych odległości.
(...). Dotyczy to także innych rysów i własności malowanych postaci. Na
potwierdzenie tych reguł — ku ogólnemu pożytkowi malarzy — znakomity
malarz Piero de la Franceschi (nadal jeszcze żyjący i, podobnie jak ja, po-
chodzący z San Sepolcro) napisał nie tak dawno wartościową książkę o ,,Per-
spektywie" (...). W książce tej dziewięć spośród każdych dziesięciu słów dotyczy
proporcji".
Termin cowmełtSMraztoite odnosić się może zatem do ogólnej , mate-
matycznie ugruntowanej zasady kompozycyjnej uznającej w obrazie
istotną współzależność tego, co nazywamy proporcją i perspektywą.
4. TRZY FUNKCJE STARYCH TERMINÓW:
KONIECZNOŚĆ, OBCOŚĆ, SUPEROSTENSYWNOŚĆ
Dlaczego mielibyśmy jednak podejmować aż taki wysiłek, aby tylko
w części dokonać rekonstrukcji wizualnych kategorii uczestnika? Było-
by źle, gdybyśmy na nowo zapragnęli odtwarzać na sposób narracyjny