Instytut Historii Sztuki <Posen> [Hrsg.]: Artium Quaestiones (7.1995)

258

OMÓWIENIA I RECENZJE

Marcia Pointon napisała książkę, która fascynuje odwagą spojrzenia i rady-
kalizacją stawianych problemów. Swoim metodologicznym nastawieniem tkwi
ona w nurcie badań feministycznych, ujmujących dzieło sztuki z punktu widze-
nia, który ujawnić ma ukryte za formami wizualnymi represyjne wobec kobiet
treści. Dzieło sztuki w świetle tej metodologii jest niesamodzielnym narzędziem
manipulacji w stosunku do pewnych grup społecznych i pełni funkcję manifesta-
cji ideologicznej.
Praca Pointon podzielona jest na dwie części - w pierwszej autorka analizuje
funkcjonowanie portretów jako elementów systemu reprezentacji uprzywilejowa-
nych warstw społeczeństwa. Podczas gdy pojedynczy portret (parole) symbolizuje
i denotuje indywidualność, którą można odczytać za pomocą identyfikacji modela
i przy zastosowaniu procedur ikonograficznych, portretowanie jako system {lan-
gue) jest częścią szerszego mechanizmu społecznej komunikacji. Jego interpreta-
cja wymaga, według autorki, uwzględnienia innych elementów tego mechani-
zmu, takich jak styl bycia, konwencje towarzyskie, język przedstawianej grupy
społecznej, etc. Z tego powodu Pointon nie interesuje się wyłącznie konwencjami
wizualnymi. Problem wyboru języka artystycznego jest dla niej funkcją ideologi-
cznej wymowy dzieła.
Autorka opisuje wybrane przez siebie elementy wspomnianego systemu, ni-
czym „oczka” sieci, które decydują o sposobie funkcjonowania portretu w osiem-
nastowiecznej Anglii. Na podstawie zachowanych spisów inwentaryzacyjnych i dzie-
więtnastowiecznych akwareli, ukazujących wnętrza domów i pałaców ziemiańskich,
a także opierając się na zachowanych dekoracjach Houghton Hall sir Roberta Wal-
pole’a, Strawberry Hill Horacego Walpole’a czy Holkham Hall Thomasa Williama
Coke’a i innych, rekonstruuje Pointon „przestrzeń portretowania”, czyli porządek
wieszania obrazów, który nadawał wnętrzu określony sens (s. 13-52). Materialne bo-
gactwo, które przede wszystkim oddziaływać miało na widza, swój głębszy wymiar
zyskiwało w programach ideowych wystrojów pałacowych.
W następnych rozdziałach autorka analizuje normatywną funkcję Biographi-
cal History of England (1769) Jamesa Grangera. Jest to publikacja ukazująca hi-
storię Anglii za pośrednictwem biografii bohaterów, dopełnionych „malowanymi
portretowymi ich głowami” (s. 56-78). Dzieło to było także ujętym w system opi-
sem typów postaci. Każda grupa społeczna miała w nim swoje ustalone miejsce.
Hierarchia obejmowała typy władców, arystokratów, wojskowych, służących, lu-
dzi z marginesu społecznego, przestępców, upadłe kobiety (była to najniższa
warstwa — na co Pointon kładzie nacisk). Każdemu odpowiadała określona fi-
zjonomia i sposób portretowania: tak więc władca zjawiał się konno, arystokrata
przybierał określoną pozę, kryminalista ukazany był w charakterystycznym stro-
ju wagabundy, z „atrybutami” swojego przestępstwa. Te widzialne znamiona
symbolizowały trwałą przynależność do grupy.
Oddzielne miejsce Pointon poświęca obszarowi „subwersji”. Reprezen-
towany jest on przez galerię portretów odmieńców, kryminalistów, prostytu-
tek (czyli typów ludzkich z najniższego szczebla hierarchii Grangera), ujętych
jako odwrócenie ustalonego porządku rzeczywistości (s. 79-94). Ów obszar jako
wzorzec negacji jest miejscem, które potwierdza nienaruszalność społecznego
status quo. Istnieje jednak, według Pointon, ukryte napięcie między obowiązu-