DOI issue:
Rozprawy
DOI article:Jarzewicz, Jarosław: De constructione ecclesiae: o artystycznych i społecznych uwarunkowaniach budowy kościoła św. Jakuba w Nysie
DOI Page / Citation link: https://doi.org/10.11588/diglit.28099#0036
34
JAROSŁAW JARZEWICZ
zmieniają ich „sposób bycia” - z plastycznej bryły w zjawiskową sylwet-
kę. Wydaje się, że zwężenie obejścia - czyli przybliżenie okien do filarów
mogło mieć na celu wzmocnienie tego „efektu aureoli”. Filary wieloboku
zamykającego zwrócone są do sanktuarium nie płaską ścianką, ale ką-
tem, a właściwie żłobkiem sprowadzonym od wspornika do posadzki. De-
tal ten - z oddali niemal niewidoczny - działa graficznie, dodatkowo
uwysmuklając podpory zamykające perspektywę.
Niezwykle ważną rolę dla wyrazu wnętrza odgrywa sklepienie. Obec-
ne, dziewiętnastowieczne krzyżowo-żebrowe, o silnie wybrzuszonych wy-
sklepkach powtarza rytm podpór, jednocześnie jakby go „rozrzedzając”.
Gęstym, plastycznym rytmom filarów odpowiadają u góry graficzne, dość
luźno rozłożone akcenty żeber. Efekt będzie odmienny, gdy wyobrazimy
sobie na tym miejscu sklepienie sieciowe. Trzeba zauważyć, że dzięki
wielkiej wysokości kościoła obserwator stojący w zachodniej części nawy
głównej widzi sklepienie znacznie mniej „skrócone” perspektywicznie niż
ciągi arkad międzynawowych. Sklepienie to widoczne było jako spłaszczo-
na kolebka z siecią paralelnych żeber tworzących na osi szereg romboi-
dalnych pól. W odróżnieniu od obecnego działało ono znacznie bardziej ja-
ko całość niż sekwencja części - przęseł, można więc było je odczytywać
jako sieć „przytwierdzoną” wspornikami do filarów. Do każdego wsporni-
ka biegła z sieci triada żeber. Ponieważ stojące dość gęsto i przesłaniają-
ce się w silnym skrócie filary stanowią zrytmizowaną, ale mało zróżnico-
waną masę, dopiero wyróżnienie w strefie nasady sklepienia ukazuje je
jako odrębne jednostki. W wieloboku zamykającym sanktuarium sieć że-
ber komplikowała się w kształt gwiazdy ze zwornikiem w centrum i ra-
mionami opartymi na filarach9. Inaczej efekt ten można opisać jako
gwiazdę wysyłającą trójpromienie żeber ku triadzie arkad wspartych na
„prześwietlonych filarach”10.
9 Widok sklepienia przed jego rozbiórką publikuje G. Weisser, Die St. Jakobuspfarr-
kirche in Neisse, der óstlichste Vertreter der spdtgotischen Hallenkirchen mit Chorumgang.
(w:) Deutsche Kulturdenkmaler in Oberschlesien. Breslau 1934, il. 71.
10 Trudno oprzeć się pokusie interpretacji symbolicznej. Biegli w myśleniu alegorycznym
uczeni średniowieczni, a także współcześni ich spadkobiercy - ikonologowie - z łatwością dostrze-
gliby tutaj metaforę Trójcy Św., dwóch natur Chrystusa, dwóch Testamentów, dwóch kolumn
Świątyni Jerozolimskiej itd. Obecnie ikonologia architektury zdaje się być jakby w odwrocie.
Dążący do precyzji poznania naukowiec powinien przedstawić dowody prawdziwości takich in-
terpretacji. Najlepiej gdyby znalazły one potwierdzenie w źródłach pisanych. Oczywiście w tym
przypadku nie może być mowy o takim uzasadnieniu. Jednak czy może być bardziej stosowna
symbolika monumentalnej oprawy miejsca, gdzie dokonuje się Sakrament Ołtarza? Pozostaje w
każdym razie faktem w tym kościele istnienie rozwiązania architektonicznego sugerującego ten
kierunek interpretacji. W naturze symbolu (szczególnie architektonicznego) leży nie pojęciowa
precyzja i systematyczność, ale siła naoczności. Tym samym „wpisana” jest w nie wielość inter-
pretacji, gdyż to, co wyraża architektura, nie daje się wyrazić w żadnym innym medium. Bo po
cóż byłby „ten cały wysiłek z piramidami, katedrami, pałacami, z muzeami, wystawami i arcy-
dziełami, gdyby można je było zastąpić w pojęciach, języku, wiedzy?” (Gottńied Boehm).
JAROSŁAW JARZEWICZ
zmieniają ich „sposób bycia” - z plastycznej bryły w zjawiskową sylwet-
kę. Wydaje się, że zwężenie obejścia - czyli przybliżenie okien do filarów
mogło mieć na celu wzmocnienie tego „efektu aureoli”. Filary wieloboku
zamykającego zwrócone są do sanktuarium nie płaską ścianką, ale ką-
tem, a właściwie żłobkiem sprowadzonym od wspornika do posadzki. De-
tal ten - z oddali niemal niewidoczny - działa graficznie, dodatkowo
uwysmuklając podpory zamykające perspektywę.
Niezwykle ważną rolę dla wyrazu wnętrza odgrywa sklepienie. Obec-
ne, dziewiętnastowieczne krzyżowo-żebrowe, o silnie wybrzuszonych wy-
sklepkach powtarza rytm podpór, jednocześnie jakby go „rozrzedzając”.
Gęstym, plastycznym rytmom filarów odpowiadają u góry graficzne, dość
luźno rozłożone akcenty żeber. Efekt będzie odmienny, gdy wyobrazimy
sobie na tym miejscu sklepienie sieciowe. Trzeba zauważyć, że dzięki
wielkiej wysokości kościoła obserwator stojący w zachodniej części nawy
głównej widzi sklepienie znacznie mniej „skrócone” perspektywicznie niż
ciągi arkad międzynawowych. Sklepienie to widoczne było jako spłaszczo-
na kolebka z siecią paralelnych żeber tworzących na osi szereg romboi-
dalnych pól. W odróżnieniu od obecnego działało ono znacznie bardziej ja-
ko całość niż sekwencja części - przęseł, można więc było je odczytywać
jako sieć „przytwierdzoną” wspornikami do filarów. Do każdego wsporni-
ka biegła z sieci triada żeber. Ponieważ stojące dość gęsto i przesłaniają-
ce się w silnym skrócie filary stanowią zrytmizowaną, ale mało zróżnico-
waną masę, dopiero wyróżnienie w strefie nasady sklepienia ukazuje je
jako odrębne jednostki. W wieloboku zamykającym sanktuarium sieć że-
ber komplikowała się w kształt gwiazdy ze zwornikiem w centrum i ra-
mionami opartymi na filarach9. Inaczej efekt ten można opisać jako
gwiazdę wysyłającą trójpromienie żeber ku triadzie arkad wspartych na
„prześwietlonych filarach”10.
9 Widok sklepienia przed jego rozbiórką publikuje G. Weisser, Die St. Jakobuspfarr-
kirche in Neisse, der óstlichste Vertreter der spdtgotischen Hallenkirchen mit Chorumgang.
(w:) Deutsche Kulturdenkmaler in Oberschlesien. Breslau 1934, il. 71.
10 Trudno oprzeć się pokusie interpretacji symbolicznej. Biegli w myśleniu alegorycznym
uczeni średniowieczni, a także współcześni ich spadkobiercy - ikonologowie - z łatwością dostrze-
gliby tutaj metaforę Trójcy Św., dwóch natur Chrystusa, dwóch Testamentów, dwóch kolumn
Świątyni Jerozolimskiej itd. Obecnie ikonologia architektury zdaje się być jakby w odwrocie.
Dążący do precyzji poznania naukowiec powinien przedstawić dowody prawdziwości takich in-
terpretacji. Najlepiej gdyby znalazły one potwierdzenie w źródłach pisanych. Oczywiście w tym
przypadku nie może być mowy o takim uzasadnieniu. Jednak czy może być bardziej stosowna
symbolika monumentalnej oprawy miejsca, gdzie dokonuje się Sakrament Ołtarza? Pozostaje w
każdym razie faktem w tym kościele istnienie rozwiązania architektonicznego sugerującego ten
kierunek interpretacji. W naturze symbolu (szczególnie architektonicznego) leży nie pojęciowa
precyzja i systematyczność, ale siła naoczności. Tym samym „wpisana” jest w nie wielość inter-
pretacji, gdyż to, co wyraża architektura, nie daje się wyrazić w żadnym innym medium. Bo po
cóż byłby „ten cały wysiłek z piramidami, katedrami, pałacami, z muzeami, wystawami i arcy-
dziełami, gdyby można je było zastąpić w pojęciach, języku, wiedzy?” (Gottńied Boehm).