DOI Heft:
Rozprawy
DOI Artikel:Jarzewicz, Jarosław: De constructione ecclesiae: o artystycznych i społecznych uwarunkowaniach budowy kościoła św. Jakuba w Nysie
DOI Seite / Zitierlink:https://doi.org/10.11588/diglit.28099#0053
DE CONSTRUCTIONE ECCLESIAE
51
wanie zakrystii. To dwuprzęsłowe, zamknięte pięcioma bokami ośmiobo-
ku wnętrze, wyposażone w bogatą dekorację rzeźbiarską, nawiązuje do
typu kaplicowego55. Zworniki żeber krzyżowych dekorowane są architekto-
nicznym baldachimem, postacią klęczącego anioła, herbem księstwa nyskie-
go, zaś na żebrach jarzmowych główką ludzką i maską liściastą. Wsporniki
ukształtowano jako maski liściaste i główki ludzkie. Jeden z nich - popier-
sie brodatego mężczyzny - być może przedstawia wizerunek architekta.
Umieszczony na zworniku sklepienia herb księstwa nyskiego wskazuje oso-
bę fundatora i głównego użytkownika. O pierwotnym funkcjonowaniu gór-
nej kondygnacji56 (ił. 16, 17, 18) nad zakrystią, otwartej szerokimi prze-
źroczami na sanktuarium, nie wiadomo nic konkretnego, jednak liczne
współczesne analogie pozwalają przypuszczać, że funkcjonowała ona jako
empora - oratorium biskupa. O tradycji podwyższonego, honorowego miej-
sca biskupa w kościele św. Jakuba może świadczyć tzw. „złoty chór” (der
Goldene Chor) wybudowany w 1547 roku pomiędzy filarami naprzeciw
obecnej barokowej kaplicy Najświętszego Sakramentu. Na tym miejscu bi-
skup Baltazar von Promnitz miał zwyczaj słuchać kazań57.
Jako ekskluzywne oratoria emporowe funkcjonowały piętra przy-
chórowych lokalności w Deutsch Altenburg, Konstancji i w wielu innych
miejscach. Co istotne, jak wynika z badań Heinricha Lickesa58,
właśnie od 2. poł. XIV wieku popularność zyskiwały przychórowe
empory jako miejsce władczej ostentacji, zastępujące wcześniejsze empo-
55 Jej kształt i sytuacja przywodzi na myśl z jednej strony Nankerowską kaplicę przy
katedrze krakowskiej, z drugiej - rozpowszechnione w Austrii i na Słowacji „Stifterkapel-
len”. Co ciekawe, dwukondygnącyjność zakrystii nyskiej wydaje się nawiązywać do fran-
cuskiego typu kaplicowego. Rolę ogniwa pośredniego mogły pełnić austriackie kaplice
dwukondygnacyjne — w Wiener Neustadt (XIII w. dawniej przy kościele NMP., obecnie
nieistniejąca), w Pulkau (XIII w., przy kościele farnym), a także kaplica św. Jana przy
kościele Franciszkanów w Bratysławie. Późnym przykładem tej tradycji jest kaplica
Zapoly’ów w Spiskiej Kapitule — por. H. Lickes, Chorflankierende Oratorien und Herr-
schaftslogen des spdten Mittelalters, Bamberg 1982, s. 251.
°6 Mury zakrystii budowane były jednocześnie ze ścianami obejścia, do którego ona
Przylega. Jednoznacznie świadczy o tym plan - zmodyfikowano rytm przypór dostosowując
go do miejsca zakrystii. Szeroka, środkowa skarpa na pn. elewacji zakrystii przejmuje za
pośrednictwem luku oporowego (obecny jest zrekonstruowany) boczne parcie sklepienia
obejścia. Ta wysoko wyprowadzona skarpa świadczy także o pierwotności dwukondyg-
nacyjnego układu. Potwierdza to także analiza murów od strony wnętrza kościoła - nie ma
tam śladów, które wskazywałyby na wtórne przebicie otworów empory. Natomiast
sklepienia tej kondygnacji - żebrowe w części wschodniej, kolebkowe z lunetami w zachod-
niej są najprawdopodobniej efektem prac renowacyjnych w końcu XIX wieku, gdy urzą-
dzono tam boczny chór dla śpiewaków - por. W. Urban, Kościół pod wezwaniem św.
Jakuba w Nysie, „Nasza Przeszłość” 36,1971, s. 122.
57 Pedewitz, Historia Ecclesiastica..., s. 106-107; A. Kastner, Der Neisser..., s. 11;
W. Urban, op. cit., s. 117, 120, w 1847 złoty chór został rozebrany.
°8 H. Lickes, op. cit., passim.
51
wanie zakrystii. To dwuprzęsłowe, zamknięte pięcioma bokami ośmiobo-
ku wnętrze, wyposażone w bogatą dekorację rzeźbiarską, nawiązuje do
typu kaplicowego55. Zworniki żeber krzyżowych dekorowane są architekto-
nicznym baldachimem, postacią klęczącego anioła, herbem księstwa nyskie-
go, zaś na żebrach jarzmowych główką ludzką i maską liściastą. Wsporniki
ukształtowano jako maski liściaste i główki ludzkie. Jeden z nich - popier-
sie brodatego mężczyzny - być może przedstawia wizerunek architekta.
Umieszczony na zworniku sklepienia herb księstwa nyskiego wskazuje oso-
bę fundatora i głównego użytkownika. O pierwotnym funkcjonowaniu gór-
nej kondygnacji56 (ił. 16, 17, 18) nad zakrystią, otwartej szerokimi prze-
źroczami na sanktuarium, nie wiadomo nic konkretnego, jednak liczne
współczesne analogie pozwalają przypuszczać, że funkcjonowała ona jako
empora - oratorium biskupa. O tradycji podwyższonego, honorowego miej-
sca biskupa w kościele św. Jakuba może świadczyć tzw. „złoty chór” (der
Goldene Chor) wybudowany w 1547 roku pomiędzy filarami naprzeciw
obecnej barokowej kaplicy Najświętszego Sakramentu. Na tym miejscu bi-
skup Baltazar von Promnitz miał zwyczaj słuchać kazań57.
Jako ekskluzywne oratoria emporowe funkcjonowały piętra przy-
chórowych lokalności w Deutsch Altenburg, Konstancji i w wielu innych
miejscach. Co istotne, jak wynika z badań Heinricha Lickesa58,
właśnie od 2. poł. XIV wieku popularność zyskiwały przychórowe
empory jako miejsce władczej ostentacji, zastępujące wcześniejsze empo-
55 Jej kształt i sytuacja przywodzi na myśl z jednej strony Nankerowską kaplicę przy
katedrze krakowskiej, z drugiej - rozpowszechnione w Austrii i na Słowacji „Stifterkapel-
len”. Co ciekawe, dwukondygnącyjność zakrystii nyskiej wydaje się nawiązywać do fran-
cuskiego typu kaplicowego. Rolę ogniwa pośredniego mogły pełnić austriackie kaplice
dwukondygnacyjne — w Wiener Neustadt (XIII w. dawniej przy kościele NMP., obecnie
nieistniejąca), w Pulkau (XIII w., przy kościele farnym), a także kaplica św. Jana przy
kościele Franciszkanów w Bratysławie. Późnym przykładem tej tradycji jest kaplica
Zapoly’ów w Spiskiej Kapitule — por. H. Lickes, Chorflankierende Oratorien und Herr-
schaftslogen des spdten Mittelalters, Bamberg 1982, s. 251.
°6 Mury zakrystii budowane były jednocześnie ze ścianami obejścia, do którego ona
Przylega. Jednoznacznie świadczy o tym plan - zmodyfikowano rytm przypór dostosowując
go do miejsca zakrystii. Szeroka, środkowa skarpa na pn. elewacji zakrystii przejmuje za
pośrednictwem luku oporowego (obecny jest zrekonstruowany) boczne parcie sklepienia
obejścia. Ta wysoko wyprowadzona skarpa świadczy także o pierwotności dwukondyg-
nacyjnego układu. Potwierdza to także analiza murów od strony wnętrza kościoła - nie ma
tam śladów, które wskazywałyby na wtórne przebicie otworów empory. Natomiast
sklepienia tej kondygnacji - żebrowe w części wschodniej, kolebkowe z lunetami w zachod-
niej są najprawdopodobniej efektem prac renowacyjnych w końcu XIX wieku, gdy urzą-
dzono tam boczny chór dla śpiewaków - por. W. Urban, Kościół pod wezwaniem św.
Jakuba w Nysie, „Nasza Przeszłość” 36,1971, s. 122.
57 Pedewitz, Historia Ecclesiastica..., s. 106-107; A. Kastner, Der Neisser..., s. 11;
W. Urban, op. cit., s. 117, 120, w 1847 złoty chór został rozebrany.
°8 H. Lickes, op. cit., passim.