80

STANISŁAW CZEKALSKI

ukazał się latem 1922 r. w almanachu Chaliastre. Zawarta tu apologia
budowy rzeźby z nowych, „technicznych” materiałów, jak żelazo, mosiądz,
beton itp., oraz możliwości wprowadzenia jej w ruch, nasuwa skojarzenia
zarówno z projektami pomników autorstwa Szczuki, jak też z jego tezami
O środkach w sztuce, wyłożonymi w katalogu Wystawy Nowej Sztuki w
Wilnie w 1923 r. Skoro zaś o wystawach mowa, to warto wspomnieć eks-
pozycję prac Szczuki, Żarnower, jak również Stażewskiego, Nicz-Boro-
wiakowej, Kryńskiego, Rafałowskiego i Szulca - a więc artystów związa-
nych później, mniej lub bardziej ściśle, z „Blokiem” - w dziale polskim
Międzynarodowej Wystawy Młodej Sztuki, zorganizowanej w 1923 r. w
Łodzi przez przedstawicielstwo Międzynarodowej Unii Postępowych Ar-
tystów na Wschodnią Europę, wyznaczone na Kongresie Diisseldorf-
skim11. Ekspozycja ta jest wymownym świadectwem bliskich powiązań
między rodzącą się polską awangardą konstruktywistyczną, animowaną
wówczas zwłaszcza przez Szczukę, Żarnower i Berlewiego, a międzynaro-
dowym środowiskiem artystów żydowskich, za pośrednictwem którego
napływały informacje o nowej, „postępowej” sztuce z Rosji i Niemiec.
Wszystkich łączyła wspólna idea; chodziło - jak wspominał Berlewi, kre-
śląc sylwetkę Szczuki - „o przekształcenie światopoglądu burżuazyjno-
-zaściankowego, idącego w parze z szowinizmem narodowym - w dyna-
mizm rewolucyjny wyzwalających się mas”12.
W twórczości Szczuki wpływ koncepcji Lissitzkiego zaznacza się szcze-
gólnie mocno. Być może pociągał go mesjanistyczny, ąuasi-religijny od-
cień programu suprematystycznej przebudowy świata. Anatol Stern,
przyjaciel Szczuki z tamtych lat (podobnie jak Lissitzky, Żarnower, Ber-
lewi, Jasieński czy Wat - również pochodzenia żydowskiego), podkreśla-
jąc trwałość mistycznych inklinacji i zmagań z nimi na kolejnych etapach
twórczości artysty, pisał o przezwyciężeniu przezeń mistyki religijnej na
rzecz mistyki materialistycznej. Podobnie można powiedzieć o Lissitz-
kim; jego idea „Proun” naznaczona była - jak zauważył Malinowski -
przez „specyficzny typ mistycyzmu, przejawiający się w poczuciu misji
generalnej przebudowy świata, którą uznał za bliską własnej mesjani-
stycznej tradycji narodowej”13. I on, tak jak Szczuka, wychodził od eks-
presjonistycznego malarstwa osadzonego w rodzimej, religijnej kulturze
duchowej, a kreśląc w Warszawie program „Proun”, przedstawiał go jako
przezwyciężenie zarazem sztuki i religii.
11 Prawdopodobnie dobrym kontaktom Szczuki z żydowskim środowiskiem artystycz-
nym zawdzięczać można także jego wystawę w berlińskiej galerii „Der Sturm” H. Waldena
w 1923 r.; być może rolę pośrednika odgrywał tu H. Berlewi. Por. Malinowski, op. rit.,
s. 150.
12 H. Berlewi,Konstruktywista, (w.) Mieczysław Szczuka, op. cit., s. 138.
13 Malinowski, op. cit., s. 108.