DOI Heft:
Rozprawy
DOI Artikel:Załuski, Tomasz: Peformatywność dyskursu o sztuce
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.28198#0281
PERFORMATYWNOŚĆ DYSKURSU O SZTUCE
279
skupia się na określeniu „teoria”, które tradycyjnie ma stanowić skrót dla
neutralności nauki względem jej obiektywnego przedmiotu. Określając
teorię mianem „Betrachtung”, pisze on:
„Co znaczy niemieckie Betrachtung”? „Trachen” to łacińskie tractare, czyli trakto-
wać, obrabiać, opracowywać. „Nach etwas trachen” znaczy: do-pracowywać się i
do-rabiać czegoś, gonić za nim, nastawać na owo coś, aby je zabezpieczyć, podsta-
wić. Teoria jako „Betrachtung” byłaby więc taką nastającą i podstawiającą obrób-
ką tego, co rzeczywiste. Jednakże takie określenie nauki można uznać za jawnie
sprzeczne z jej istotą. Bowiem nauka, jako teoria, jest przecież „teoretyczna” właś-
nie. Od obróbki rzeczywistości wstrzymuje się przecież i abstrahuje. Ze wszy-
stkich sił stara się tylko w sposób czysty uchwycić rzeczywistość taką, jaka jest.
Nie wkracza w to, co rzeczywiste, aby je zmienić. Czysta nauka, jak się twierdzi,
jest „bezinteresowna”8.
Dystansując się względem przekonania, iż nauka stanowi neutralne
ukazanie „rzeczywistości takiej, jaką ona jest”, Heidegger wskazuje pra-
ktyczny aspekt nauki - podkreśla, iż jest ona również działaniem, inge-
rencją, przekształcaniem. Co i w jaki sposób przekształca nauka? Zauwa-
żając, iż nauka nastaje na to, co rzeczywiste i przedstawia je jako
przedmiot, Heidegger odróżnia to, co rzeczywiste i to, co przedmiotowe.
Nauka jest obróbką, która dąży do uprzedmiotowienia „tego, co rzeczywi-
ste”, do przerobienia „rzeczy” w „przedmiot”9:
Powstają stąd dziedziny przedmiotów, na które można teraz nastawać drogą na-
ukowej obróbki i właściwym jej sposobem. Właśnie takie nastające przedstawie-
nie, które podstawia całą rzeczywistość w jej zawsze dającej się prześledzić przed-
miotowości, jest fundamentalną cechą tego sposobu przedstawiania, dzięki
któremu nowożytna nauka odpowiada temu, co rzeczywiste. Ale oto ta decydująca
praca, jaką w każdej nauce wykonuje taki sposób przedstawiania, jest właśnie ob-
róbką rzeczywistości; obróbką, która w ogóle rzeczywiste robi dopiero (...) przed-
miotowością i dzięki której wszystko to, co rzeczywiste, zostaje z góry prze-robione
w różnorodność przedmiotów dla możliwych działań (...)10 [podkr. - T. Z].
Niewątpliwie pojawia się tutaj pytanie o status tej uprzedmiotawiają-
cej rzeczywistość „obróbki”, a w konsekwencji także o rozróżnienie między
„rzeczą” i „przedmiotem”. W Źródle dzieła sztuki, odnosząc się do nauki
o sztuce, Heidegger wskazuje, iż wspomniana obróbka jest dokonywana
między innymi za pomocą opozycji pojęciowej forma/materiał:
8 Ibidem, s. 268.
9 Jakkolwiek w tekście Nauka i namysł Heidegger nie posługuje się zestawieniem
„przedmiotu” i „rzeczy”, lecz „przedmiotowości” i „rzeczywistości”, to jednak parafrazę taką
umożliwia zestawienie tego tekstu z innym wykładem Heideggera, ze Źródłem dzieła sztu-
ki; zob. M. Heidegger, Źródło dzieła sztuki, przeł. J. Mizera, (w:) tegoż, Drogi lasu, War-
szawa 1997, s. 7-62.
10 M. Heidegger, Nauka i namysł, op. cit., s. 268-269.
279
skupia się na określeniu „teoria”, które tradycyjnie ma stanowić skrót dla
neutralności nauki względem jej obiektywnego przedmiotu. Określając
teorię mianem „Betrachtung”, pisze on:
„Co znaczy niemieckie Betrachtung”? „Trachen” to łacińskie tractare, czyli trakto-
wać, obrabiać, opracowywać. „Nach etwas trachen” znaczy: do-pracowywać się i
do-rabiać czegoś, gonić za nim, nastawać na owo coś, aby je zabezpieczyć, podsta-
wić. Teoria jako „Betrachtung” byłaby więc taką nastającą i podstawiającą obrób-
ką tego, co rzeczywiste. Jednakże takie określenie nauki można uznać za jawnie
sprzeczne z jej istotą. Bowiem nauka, jako teoria, jest przecież „teoretyczna” właś-
nie. Od obróbki rzeczywistości wstrzymuje się przecież i abstrahuje. Ze wszy-
stkich sił stara się tylko w sposób czysty uchwycić rzeczywistość taką, jaka jest.
Nie wkracza w to, co rzeczywiste, aby je zmienić. Czysta nauka, jak się twierdzi,
jest „bezinteresowna”8.
Dystansując się względem przekonania, iż nauka stanowi neutralne
ukazanie „rzeczywistości takiej, jaką ona jest”, Heidegger wskazuje pra-
ktyczny aspekt nauki - podkreśla, iż jest ona również działaniem, inge-
rencją, przekształcaniem. Co i w jaki sposób przekształca nauka? Zauwa-
żając, iż nauka nastaje na to, co rzeczywiste i przedstawia je jako
przedmiot, Heidegger odróżnia to, co rzeczywiste i to, co przedmiotowe.
Nauka jest obróbką, która dąży do uprzedmiotowienia „tego, co rzeczywi-
ste”, do przerobienia „rzeczy” w „przedmiot”9:
Powstają stąd dziedziny przedmiotów, na które można teraz nastawać drogą na-
ukowej obróbki i właściwym jej sposobem. Właśnie takie nastające przedstawie-
nie, które podstawia całą rzeczywistość w jej zawsze dającej się prześledzić przed-
miotowości, jest fundamentalną cechą tego sposobu przedstawiania, dzięki
któremu nowożytna nauka odpowiada temu, co rzeczywiste. Ale oto ta decydująca
praca, jaką w każdej nauce wykonuje taki sposób przedstawiania, jest właśnie ob-
róbką rzeczywistości; obróbką, która w ogóle rzeczywiste robi dopiero (...) przed-
miotowością i dzięki której wszystko to, co rzeczywiste, zostaje z góry prze-robione
w różnorodność przedmiotów dla możliwych działań (...)10 [podkr. - T. Z].
Niewątpliwie pojawia się tutaj pytanie o status tej uprzedmiotawiają-
cej rzeczywistość „obróbki”, a w konsekwencji także o rozróżnienie między
„rzeczą” i „przedmiotem”. W Źródle dzieła sztuki, odnosząc się do nauki
o sztuce, Heidegger wskazuje, iż wspomniana obróbka jest dokonywana
między innymi za pomocą opozycji pojęciowej forma/materiał:
8 Ibidem, s. 268.
9 Jakkolwiek w tekście Nauka i namysł Heidegger nie posługuje się zestawieniem
„przedmiotu” i „rzeczy”, lecz „przedmiotowości” i „rzeczywistości”, to jednak parafrazę taką
umożliwia zestawienie tego tekstu z innym wykładem Heideggera, ze Źródłem dzieła sztu-
ki; zob. M. Heidegger, Źródło dzieła sztuki, przeł. J. Mizera, (w:) tegoż, Drogi lasu, War-
szawa 1997, s. 7-62.
10 M. Heidegger, Nauka i namysł, op. cit., s. 268-269.