36

MACIEJ GĄSIOROWSKI

akcentuje całkowite skupienie ołtarza na pełnej nadziei tematyce bożo-
narodzeniowej, co ma z kołei dowieść o przemożnym wpływie fundatora
na koncepcję teologiczną, szukającego w ten sposób swoistej rekompensa-
ty własnej bezpotomności18. Tymczasem w najnowszej interpretacji ołta-
rza Breth Rothstein sugeruje, że w dostrzeżonym przezeń w całej kompo-
zycji splocie spojrzeń artysta zilustrował teorię epistemologicznej drogi
od patrzenia, poprzez widzenie i autorefleksję do zrozumienia, sprecyzo-
waną w popularnym w XIV i XV wieku traktacie Jana van Ruusbroeca
Geestelike brulocht19.
W przeciwieństwie do sporów wokół źródeł literackich i istoty lektury
dzieła, badacze zgodni są co do zasadniczych tropów inspiracji artystycz-
nych Weydena. Zarówno forma szopki, jak i jej ustawienie pod kątem do
płaszczyzny obrazu (przy zmianie drewnianej konstrukcji na kamienną),
nawiązują bezpośrednio do Narodzenia z Dijon Roberta Campin, mistrza
Weydena z okresu pobytu w jego warsztacie w Tournai (por. ił. 5)20. Wi-
18 Blum uważa, że „czysto bożonarodzeniowa” tematyka jest dodatkowym wyróżnikiem
tego dzieła wśród współczesnej praktyki malarskiej: „No other Flemish tripych or połyp-
tych concentrates so exclusively on Chrisfs birth. There are single Nativities or Adora-
tions Annuciations or combinations of these with scenes from the Passion, but nonę is so
preocupied by the Advent alone. The multiple Annuciations in Rogier’s panel, without ever
referring specifically to the Passion, are certainly connected with the concept of redemp-
tion. (...) The joy, the expectancy, and the adoration that attend the coming of Christ anti-
cipate the hope that God, now appering as man, will convert the whole world and redeem
all sinners”; S. N. Blum, op. cit., s. 21.
19 B. Rothstein, Vision, Cognition, and Self-Reflection in Rogier van der Weydens
Bladelin Triptych, „Zeitschrift fur Kunstgeschichte” 64 (2001), s. 37-55. Autor wychodzi od
konstatacji, że w obrazie Weydena the pictoral narratiue of uisible reuelation establishes
paired hierarchies of sliowing and seeing that rangę from the literał (uisionary experience)
to the metaphorical (direct contact with the diunie). By wyjaśnić dostrzeganą w tryptyku,
dialektykę patrzenia i widzenia, która ma nawet określać jego podstawową zasadę, autor
przytacza niezwykle obfity aparat tekstów z rozmaitych dziedzin (filozofii, teologii, nauk
przyrodniczych i medycznych) by wreszcie podjąć próbę wyjaśnienia zrekonstruowanej
przez siebie siatki spojrzeń wiążących całość ołtarza (nie bez pewnych uproszczeń i pomy-
łek), jako wizualizację metafizycznych rozważań zawartych w piśmie Jana Ruusbroeca Ge-
estelike Brulocht (Duchowe Zaślubiny) z ok. 1335 roku, później, szczególnie w XV wieku,
wielokrotnie wznawianego, uznanego za jeden z ważniejszych tekstów animujących ruch
deuotio moderna.
20 Narodzenie, Dijon, Musee des Beaux-Arts. Otto Pacht (Altniederlandische Malerei.
Von Rogier van der Weyden bis Gerard Dauid, Munchen 1994, s. 52), wskazując na gene-
tyczne pokrewieństwo kompozycyjne i ikonograficzne obu obrazów, podkreśla jednocześnie
„gruntowną rewizję”, jakiej Rogier poddał wzorzec swego mistrza. Podobnie jak w ołtarzu
Campina Dzieciątko leży na nieosłoniętej ziemi, Józef osłania płomień świecy, a nad szop-
ką unoszą się trzej aniołowie. Jednak Maria i opiekun Chrystusa musieli zamienić się
miejscami, zaś wątpiące akuszerki zastąpił współczesny świadek, wyznający w geście ado-
racji swą wiarę donator. W ten sposób zredukowana kompozycja do trzech głównych osób
osiągnęła pełnię monumentalizującej centralizacji, a zarazem efekt w3^ciszonego skupienia na