DOI Heft:
[Rozprawy]
DOI Artikel:Gąsiorowski, Maciej: Rogier van der Weyden: tryptyk Narodzin Chrystusa; miasto jako reprezentacja
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.28200#0093
90
MACIEJ GĄSIOROWSKI
kilka istotnych czynników. Przede wszystkim rozmiary tryptyku wydają
się zbyt znikome, aby przypuszczać o celowym związaniu go przez funda-
tora z głównym ołtarzem miejskiej świątyni; nie należy też upatrywać w
nim retabulum bocznego ołtarza. Dla określenia pierwotnej funkcji za-
sadnicze znaczenie mają wspomniane dwa etapy jego wykonania: począt-
kowo wyłącznie wewnętrzne sceny, i prawdopodobnie dopiero kilkadzie-
siąt lat później dodane Zwiastowanie, widoczne w stanie zamkniętym.
Tym samym wydaje się, że przeznaczenie tryptyku musiało na przestrze-
ni tego czasu ulec przeformułowaniu. Uzupełnienie zewnętrznej dekoracji
może usprawiedliwiać jedynie przypuszczenie, że dopiero w czwartej
ćwierci XV wieku okazała się ona użyteczna lub nawet niezbędna, wcześ-
niej zaś ołtarz eksponowano jedynie w wersji otwartej. W takiej postaci
mógł służyć wyłącznie celom osobistej dewocji, w prywatnej przestrzeni
domu fundatora. Popularność tej formy kultu potwierdzają studia XV-
wiecznej pobożności inspirowanej duchowością devotio moderna, kładącej
nacisk na intymność, personalizację relacji metafizycznych128. Za takim
przeznaczeniem berlińskiego ołtarza wydaje się wreszcie przemawiać je-
go wyjątkowy porządek kompozycyjny, w niespotykanie dotąd śmiały
sposób realizujący zespolenie człowieka i strefy sacrum na zasadach
partnerskiej równości (przy rezygnacji z wcześniejszej metody dystanso-
wania za pomocą różnicowania proporcji), wizualną unifikację dwóch po-
rządków, którą trudno byłoby teologicznie uzasadnić, gdyby ołtarz miał
zawisnąć w publicznej przestrzeni kościoła, a odbiorcami staliby się
współcześni współobywatele „wewnątrzobrazowego” Bladelina. Jeśli rzeczy-
wiście można wiązać tryptyk, zgodnie z miejscową tradycją, z tymże ko-
ściołem, to trafił tam zapewne znacznie później, prawdopodobnie po
śmierci Bladelina (1472) i jego najbliższych, jako rodzaj upamiętnienia
jego sylwetki, fundatora miasta i kościoła, pochowanego w tamtejszym
prezbiterium; wtedy też dla jego funkcjonowania w przestrzeni liturgicz-
nej niezbędne stało się dodanie dekoracji na odwrocie skrzydeł129. W tym
czasie zresztą zestawienie, nowe, być może nawet szokujące ok. 1445 ro-
ku, zaczynało się już stawać normą obrazową w szybko ewoluującej pra-
ktyce ikonograficznej współczesnej sztuki i norm określających wrażli-
wość wizualną odbiorców. U początku jednak tej drogi stoi Ołtarz
Bladelina.
128 Por.: H. Belting, Der Dialog mit dem Bild. Die Ara des Prwatbildes am Ausgang
des Mittelalters, (w:) idem, Bild und Kult. Eine Geschichte des Bildes vor dem Zeitalter der
Kunst, Miinchen 1990;
12,1 Żona Bladelina umiera w 1476 roku i zostaje pochowana w jego grobowcu. Wtedy
też, lub niewiele później, mógł do kościoła trafić tryptyk.
MACIEJ GĄSIOROWSKI
kilka istotnych czynników. Przede wszystkim rozmiary tryptyku wydają
się zbyt znikome, aby przypuszczać o celowym związaniu go przez funda-
tora z głównym ołtarzem miejskiej świątyni; nie należy też upatrywać w
nim retabulum bocznego ołtarza. Dla określenia pierwotnej funkcji za-
sadnicze znaczenie mają wspomniane dwa etapy jego wykonania: począt-
kowo wyłącznie wewnętrzne sceny, i prawdopodobnie dopiero kilkadzie-
siąt lat później dodane Zwiastowanie, widoczne w stanie zamkniętym.
Tym samym wydaje się, że przeznaczenie tryptyku musiało na przestrze-
ni tego czasu ulec przeformułowaniu. Uzupełnienie zewnętrznej dekoracji
może usprawiedliwiać jedynie przypuszczenie, że dopiero w czwartej
ćwierci XV wieku okazała się ona użyteczna lub nawet niezbędna, wcześ-
niej zaś ołtarz eksponowano jedynie w wersji otwartej. W takiej postaci
mógł służyć wyłącznie celom osobistej dewocji, w prywatnej przestrzeni
domu fundatora. Popularność tej formy kultu potwierdzają studia XV-
wiecznej pobożności inspirowanej duchowością devotio moderna, kładącej
nacisk na intymność, personalizację relacji metafizycznych128. Za takim
przeznaczeniem berlińskiego ołtarza wydaje się wreszcie przemawiać je-
go wyjątkowy porządek kompozycyjny, w niespotykanie dotąd śmiały
sposób realizujący zespolenie człowieka i strefy sacrum na zasadach
partnerskiej równości (przy rezygnacji z wcześniejszej metody dystanso-
wania za pomocą różnicowania proporcji), wizualną unifikację dwóch po-
rządków, którą trudno byłoby teologicznie uzasadnić, gdyby ołtarz miał
zawisnąć w publicznej przestrzeni kościoła, a odbiorcami staliby się
współcześni współobywatele „wewnątrzobrazowego” Bladelina. Jeśli rzeczy-
wiście można wiązać tryptyk, zgodnie z miejscową tradycją, z tymże ko-
ściołem, to trafił tam zapewne znacznie później, prawdopodobnie po
śmierci Bladelina (1472) i jego najbliższych, jako rodzaj upamiętnienia
jego sylwetki, fundatora miasta i kościoła, pochowanego w tamtejszym
prezbiterium; wtedy też dla jego funkcjonowania w przestrzeni liturgicz-
nej niezbędne stało się dodanie dekoracji na odwrocie skrzydeł129. W tym
czasie zresztą zestawienie, nowe, być może nawet szokujące ok. 1445 ro-
ku, zaczynało się już stawać normą obrazową w szybko ewoluującej pra-
ktyce ikonograficznej współczesnej sztuki i norm określających wrażli-
wość wizualną odbiorców. U początku jednak tej drogi stoi Ołtarz
Bladelina.
128 Por.: H. Belting, Der Dialog mit dem Bild. Die Ara des Prwatbildes am Ausgang
des Mittelalters, (w:) idem, Bild und Kult. Eine Geschichte des Bildes vor dem Zeitalter der
Kunst, Miinchen 1990;
12,1 Żona Bladelina umiera w 1476 roku i zostaje pochowana w jego grobowcu. Wtedy
też, lub niewiele później, mógł do kościoła trafić tryptyk.